Glyfosaat blijft razend populair bij boeren, ook in België. In de VS legde een rechtbank een producent dan weer een miljardenboete op na een klacht van een gebruiker die kanker kreeg. “Dat het veilig is, is nooit bewezen.”
In Waregem ligt een veld erbij alsof het net een wekenlange hittegolf achter de rug heeft. Op veel Belgische velden slaat het gras dezer dagen oranje uit. Ze zijn bespoten met glyfosaat. Die onkruidverdelger, bekend onder de merknaam Roundup, doodt wilde planten, zodat die geen voedingsstoffen en water wegnemen van gewassen als fruit, maïs, aardappelen en suikerbieten.
Glyfosaat is het meest gebruikte herbicide en de markt blijft wereldwijd groeien. Maar bij boeren die de onkruidverdelger jarenlang hebben gebruikt, begint er iets te roeren. Vorige week nog veroordeelde een Amerikaanse rechtbank het Duitse chemieconcern Bayer, de producent van Roundup, tot het betalen van 2,1 miljard dollar aan boetes en schadevergoedingen in een zaak van een man die beweerde door glyfosaat kanker te hebben gekregen.
In de Verenigde Staten, het eerste land waar glyfosaat op de markt kwam, staan vandaag volgens het persagentschap Reuters meer dan 50.000 schadeclaims open. Buiten de VS, met zijn sterke traditie van class action rechtszaken, werden volgens Reuters amper 40 schadeclaims tegen Bayer ingediend, de meerderheid in Canada. Dat roept de vraag op welke boeren gelijk hebben: de Amerikaanse, die een schadevergoeding eisen, of de Belgische, die blijven spuiten?
De laatste tien jaar is ook hier de bezorgdheid over glyfosaat gegroeid. De overheid heeft het gebruik aan banden gelegd. Sinds 2015 mogen openbare besturen geen pesticiden meer gebruiken voor het onderhoud van hun terreinen. Sinds eind 2018 mogen producten met glyfosaat niet meer verkocht worden aan particulieren. Toch neem het glyfosaatgebruik in België slechts traag af (zie grafiek). In 2023 werd volgens de laatste cijfers van de FOD Volksgezondheid net geen 500 ton glyfosaat verkocht. Dat is niet veel minder dan tien jaar geleden.
Volgens professor Benny De Cauwer, onkruidkundige en specialist herbiciden aan de UGent, mag dat niet verbazen. “Glyfosaat is een middel dat na opname via het blad tot in de wortel doordringt en op die manier snel een brede waaier aan meerjarige onkruiden doodt. Alternatieven – zoals mechanisch verwijderen – vergen van de boer meer arbeid, tijd en energie. Ze zijn duurder en minder effectief.”
Glyfosaat werd in 1974 op de markt gebracht in de Verenigde Staten. Een halve eeuw later – ondanks groeiende bezorgdheid en talloze wetenschappelijke studies – bestaat tot op vandaag onder experts geen consensus over de gezondheidsimpact.
Fruit en ontbijtgranen
Op de korte termijn hoeven mensen weinig te vrezen van glyfosaat. De dosis die je moet binnenkrijgen om er acuut aan te sterven, is vergelijkbaar met keukenzout. Glyfosaat is wateroplosbaar en een overdosis wordt snel weer uitgescheiden via urine. Maar de discussie over glyfosaat draait niet over de onmiddellijke risico’s na blootstelling. Grotere bezorgdheid bestaat over wat de stof op de lange termijn met het menselijk lichaam doet.
Glyfosaat is stabiel en werd al op allerlei etenswaren aangetroffen, waaronder fruit en (ontbijt)granen. De vraag is of we door jarenlange consumptie van voeding met resten van het middel meer risico lopen op kanker, alzheimer, parkinson, nier- en leverschade. Of neemt het risico op vroeggeboortes en miskramen toe?
Hoe verdeeld de meningen zijn, blijkt uit hoe gezaghebbende instanties en overheden glyfosaat beoordelen. In 2015 concludeerde IARC, het kankeragentschap van de Wereldgezondheidsorganisatie, dat glyfosaat “mogelijk kankerverwekkend” is. Volgens het Europees Voedselagentschap EFSA zijn daar geen wetenschappelijke bewijzen voor. In 2023 werd de toelating van glyfosaat in de EU voor tien jaar vernieuwd.
Er zijn wel goede redenen om aan te nemen dat glyfosaat sporen achterlaat in het menselijk lichaam. Uit meerdere studies blijkt dat de stof zich opstapelt in nieren, lever en darmen. Recente studies wijzen erop dat glyfosaat en producten die glyfosaat bevatten de nierfunctie verstoren en het risico op chronische nierproblemen vergroten.
Daarnaast is er grote bezorgdheid over wat glyfosaat in onze darmen doet. De stof doodt sommige bacteriën, via verstoring van de aanmaak van bepaalde eiwitten, en verandert zo onze darmflora. Die is cruciaal voor onze mentale en fysieke gezondheid en speelt mogelijk een rol bij de ontwikkeling van aandoeningen als alzheimer en parkinson. Neuroloog Bas Bloem (Radboud UMC) ziet aanwijzingen om voorzichtig te zijn met glyfosaat. “We zien het aantal gevallen van parkinson snel toenemen, veel sneller dan we verwacht hadden”, zegt hij. “Muizen en ratten die voor studies pesticiden toegediend kregen, ontwikkelden verschijnselen van parkinson.”
Schadeclaim afgewezen
Sommige onderzoeken leggen ook een link met kanker. In het lab werd vastgesteld dat de stof ‘oxidatieve stress’ kan veroorzaken in menselijke lichaamscellen. Dat betekent dat er meer schadelijke deeltjes, met name reactieve zuurstof, geproduceerd worden dan het lichaam kan opruimen. Het gevolg daarvan is schade aan cellen en ontstekingsreacties. Dat kan kanker uitlokken.
Maar, en daar knelt het schoentje, de studies die mensen – boeren, maar ook de algemene bevolking – over een lange periode volgen en een directe link leggen tussen hun blootstelling aan glyfosaat en hun gezondheidstoestand, blijven schaars. Er zijn niet veel studies die aantonen dat mensen ziek worden door glyfosaat in doses die de algemene bevolking via voeding binnenkrijgt.
De controverse tussen experts over glyfosaat maakt het voor rechters moeilijk om een uitspraak te doen. Afgelopen zomer – amper een half jaar voor de uitspraak in de VS die Bayer 2 miljard dollar zal kosten – beriep een Australische rechter zich op dat gebrek aan bewijs om een schadeclaim tegen het bedrijf af te wijzen. Hij ging niet mee in de claim van meer dan 1.000 mensen dat glyfosaat verantwoordelijk was voor de zeldzame bloedkanker waaraan zij lijden. De rechter maakte daarmee, in het voordeel van Bayer, een einde aan álle lopende rechtszaken in het land.
In een reactie op die beslissing liet de Duitse chemiereus verstaan dat hij zou proberen die in te zetten in de nog lopende rechtszaken in de Verenigde Staten. Daar staan nog tienduizenden claims open.
Voorzorgsprincipe
Hoe kan het dat er vijftig jaar na de invoering van een onkruidverdelger nog altijd discussie is over de gevolgen voor de gezondheid? “Glyfosaat kwam op de markt zonder dat we zeker waren dat het veilig is”, zegt neuroloog Bas Bloem. Het zou aan de industrie moeten zijn, zegt de neuroloog, om voordat een product op de markt komt, te bewijzen dat het onschadelijk is. “Dat is tot dusver niet gebeurd.”
Bio-ingenieur Benny De Cauwer fronst de wenkbrauwen. “Er is geen stof zo uitvoerig onderzocht als glyfosaat”, zegt hij. “Alle studies beslaan meer dan 180.000 bladzijden. Je kunt pleiten voor het voorzorgsprincipe, maar dan moet je veel dagelijkse producten, zoals alcohol, cafeïne en vapes uit de rekken halen.”
Als je als boer glyfosaat wilt vervangen en dezelfde werking wilt, zegt hij, zijn verschillende andere toepassingen nodig. “De totale impact daarvan op milieu en mens kan net zo goed slechter uitvallen.”
Glyfosaat is gif. Dat kan je lezen in de bijsluiter. De voordelen en ‘economies of scale’ van glyfosaat zijn zo enorm, dat niemand het over de nadelen wil hebben.
BeantwoordenVerwijderen