Hoe gevaarlijk is de gascrisis voor Nederland?

Hoe gevaarlijk is de gascrisis? Net als bij de bankencrisis weet niemand hoe stabiel het industrie- en energiesysteem is.

Joris Heijn 4-8-2022

De stapel rapporten over de gevolgen van de gascrisis wordt steeds groter. Of eigenlijk: de twee stapels. Eén stevige stapel is te maken met geruststellende rapporten dat het allemaal wel losloopt, zoals die van Gasunie en De Nederlandsche Bank (DNB). Een even indrukwekkende stapel is te maken met verontrustende rapporten van onder meer het Internationaal Energieagentschap (IEA). Op wie moet je vertrouwen?

Abonnee worden?Dagelijks op de hoogte blijven van de laatste actualiteiten, achtergronden en commentaren van onze redactie? Bekijk ons aanbod en krijg onbeperkt toegang tot alle digitale artikelen en edities van EW.

Bekijk de mogelijkheden voor een (digitaal) abonnement hier

Belangrijk om je te realiseren is dat veel van de rapportopstellers maar een beperkte blik hebben. DNB heeft als taak de bankensector gezond te houden, dus die kijkt of energieslurpende industrie­concerns hun bankleningen nog kunnen terugbetalen. Gasunie is verantwoordelijk voor pijpleidingen – hoeveel gas kán daar doorheen stromen? Of dat gas ook zál stromen, is niet hun expertise.

Daarmee ontbreekt vaak een totaalplaatje. Dat is ook niet zo gek, want niemand heeft zicht daarop. Net als ten tijde van de bankencrisis, toen vrijwel niemand doorhad hoe fragiel alle onderlinge banden tussen de banken waren. Net zo min is er nu zicht op wie van wie afhankelijk is in de industrie.

Nederland lijkt er op het eerste gezicht best gunstig voor te staan

Wie de rapporten naast elkaar legt, ontwaart wél waar de pijnpunten zitten en welke zaken best goed voor elkaar zijn. Zo lijkt Nederland er op het eerste gezicht best gunstig voor te staan. Er wordt vaak benadrukt dat er één gasmarkt is in Europa. Nederland is niet een eiland met in geval van nood een enorm gasveld in de bodem. Als Duitsland een probleem heeft, heeft Nederland dat ook.

Maar uit het Gasunie-rapport blijkt dat Nederland maximaal 35 miljard kuub aardgas per jaar kan doorsluizen naar Duitsland, meer kan het leidingennetwerk niet aan. Dat is grofweg gelijk aan het jaarlijkse Nederlandse gebruik. Duitslands problemen zijn dus maar tot op zekere hoogte (35 miljard kuub) ook een Nederlands probleem.

Uit onderzoek van de Belgische denktank Bruegel blijkt bovendien dat Nederland al best goed op weg is om een volledige Russische gasafknijp te kunnen doorstaan. Volgens de onderzoekers zouden de Beneluxlanden (wier gasleidingnetwerk sterk is geïntegreerd) 16 procent minder gas moeten verbruiken als de Russische gastoevoer stopt. In de eerste vier maanden was de besparing al 17 procent. Gewoon deze besparing volhouden en er hoeft geen enkele industrie gedwongen te worden uitgezet.

Duitsland heeft zijn zaken veel minder goed op orde. Ondanks maandenlange oproepen van de minister van Economische Zaken Robert Habeck (De Groenen) om te besparen, is het gasverbruik er met slechts 3 procent gedaald. Terwijl in het land maar liefst 29 procent daling nodig is. De afhankelijkheid van Russisch gas is er nog altijd groot.

Een gezamenlijk Europees gascrisisbeleid heeft wel degelijk waarde

In een ironische omdraaiing van de rollen tijdens de eurocrisis (sterk Duitsland, zwak Zuid-Europa), kwam de Europese Unie met een plan om alle lidstaten 15 procent gas te laten besparen. Dat is om te voorkomen dat zwakke broeders (Duitsland!) in grote problemen komen als de Russische president Vladimir ­Poetin de gaskraan dichtdraait (zie ‘Benodigde besparingen’).

Daarop kwam forse kritiek, want EU-landen die niet of nauwelijks pijpleidingen naar Duitsland hebben lopen en niet afhankelijk zijn van Russisch gas – zoals Spanje – gaan dan voor de bühne hun ­eigen gasverbruik terugbrengen. Het uiteindelijke compromis is dan ook een ­danig afgezwakte versie van het plan.

Toch blijkt uit berekeningen van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) dat een gezamenlijk Europees gascrisis­beleid wel degelijk veel waarde heeft. Volgens het IMF zijn er maar drie clusters van landen waar een gastekort dreigt als de Russische gaslevering stopt. In dat geval ontstaat er een tekort van 36 miljard kuub gas dat zich concentreert in Italië, het cluster Duitsland en Oostenrijk, en Tsjechië, Slowakije en Hongarije.

Als iedereen samenwerkt, kan Duitsland in zo’n geval gas doorsluizen naar Oost-Europa en blijft de schade beperkt tot een economische krimp van 3,5 procent in Hongarije. Is het ieder voor zich – en houdt Duitsland het gas zelf – dan kan dat dat percentage verdubbelen.

Of het zover komt, is in handen van Poetin. Geopolitieke overwegingen zijn hierin bepalend, al wees IEA-analist Greg Molnár recent op een andere overweging van de Russen. Rusland heeft het omgekeerde probleem van Europa: de gasvoorraden beginnen tjokvol te raken. Er kan nauwelijks meer gas bij. Dat betekent dat Rusland dus wel gas naar Europa moet blijven exporteren, of dat het gasvelden moet stilleggen. Dat laatste is gevaarlijk, omdat het deels gaat om oude velden waarvan het de vraag is of je ze later weer aan de praat kunt krijgen.

Duitsland is in rap tempo lng-terminals aan het bouwen

Lees ook dit commentaar van Joris Heijn: Gaspijplijn Nord Stream 1 weer open? Dat is ook heel gevaarlijk

Enkele gerenommeerde Duitse economische instituten lieten zakenkrant Handelsblatt vorige week weten dat Duitsland de winter wel doorkomt als het Russische gas op het huidige niveau blijft stromen (20 procent van de capaciteit van Nord Stream 1). En grote Duitse industriële concerns die ammoniak van gas maken (onder meer voor kunstmest) lijken zich er steeds meer bij neer te leggen dat zij de productie in Duitsland moeten terugschroeven en ammoniak moeten gaan importeren. Dat kost geld en maakt Duitsland afhankelijker van het buitenland, maar bespaart wel in één klap heel veel aardgas.

Duitsland is daarnaast in rap tempo lng-terminals aan het bouwen om niet langer afhankelijk te zijn van (Russisch) pijpleidinggas, maar om ook het vloeibaar aardgas te kunnen invoeren. Duitsland heeft daarvoor nu nog geen enkele terminal – een deel van het lng-gas dat in de Rotterdamse Gate Terminal aankomt, gaat door naar Duitsland. In totaal kan bij de Gate 12 miljard kuub gas aan land komen. Met een uitbreiding van de Gate Terminal, drijvende terminals in de Eemshaven en nieuwe lng-terminals in Wilhelmshaven en Brunsbüttel wordt de lng-capaciteit in dit deel van de wereld in korte tijd verdriedubbeld.

Dat klinkt goed, maar het duurt nog jaren voordat er veel lng-exportterminals zijn. De Gate Terminal is nu goed voor 2 procent van de wereldwijde markt in vloeibaar aardgas. Zo meteen willen Nederland en Duitsland 7 procent van die toch al krappe markt naar zich toe trekken. Gaan andere lng-kopers zomaar inschikken? Dat valt te betwijfelen. Niet alleen China, maar ook Japan, Zuid-Korea en Taiwan zijn grootgebruikers van lng. Die zullen hun hoogtechnologische industrie niet zomaar stilleggen omdat Europa ietsje meer biedt. Dat kan nog een aardige biedingsstrijd opleveren.

Meer over het gascrisisbeleid: Wanneer pakt Jetten verwende burger aan in gascrisis?

Langzaamaan begint de focus dan ook te verschuiven van angst om fysieke aardgastekorten naar een hoge gasprijs. De prijs van gas in Europa is in één jaar grofweg vertienvoudigd tot 200 euro per kWh. Dat de Nederlandse gasconsumptie in de wintermaanden zo’n 20 procent lager was, en inmiddels zo’n 30 procent lager, is dan ook niet zozeer omdat Nederlanders Poetin niet meer willen sponsoren, maar vanwege de prijsprikkel.

Wie de rekening niet meer kan betalen, zet de centrale verwarming veel lager of uit. Bedrijven die niet meer winstgevend kunnen produceren, zetten hun productielijnen uit of laten de kassen leeg. Maar energiearmoede en stilgelegde fabrieken hebben gevolgen.

Hele ketens in de industrie zijn met elkaar verheven

Lees meer over de rol van Yara in Zeeland: Kunstmest, plastic, kernenergie. Zeeuwse industrie van wereldniveau

De vraag is hoe ordelijk het allemaal zal verlopen. Neem ammoniak en kunstmest. Eind vorig jaar liepen de aardgasprijzen op en legde kunstmestproducent Yara twee Europese fabrieken stil. Kunstmest kun je importeren, maar er ontstond in Europa direct paniek over het wegvallen van de bijproducten. Zoals zuivere CO2, die wordt gebruikt in bier, cola en om dieren te verdoven in slachterijen. Of AdBlue, dat in veel vracht­wagens met diesel wordt gemengd.

Zo zijn hele ketens in de industrie met elkaar verweven, maar niemand heeft precies zicht op de onderlinge afhankelijkheid. Overheden niet, maar ook de industrie zelf niet. Vandaar dat overheden en industrie dat nu razendsnel inventariseren: welke industrie kan ‘makkelijk’ worden afgeschakeld en welke liever niet. Het Nederlandse beleid om eerst de industrie af te laten schakelen en daarna pas consumenten te vragen in te leveren, lijkt dan ook wat te worden afgezwakt. Liever alle verwarmingen deze winter op 18 of 17 graden, dan belangrijke industrie stilleggen.

Het IMF vindt dat overigens ook wijs. Het beschermen van huishoudens betekent dat de industrie een zwaardere klap krijgt, waarschuwt het monetair fonds. Daarmee wordt de economische klap uiteindelijk tot wel 50 procent groter, met een nadelig effect op werkgelegenheid, belastinginkomsten, enzovoort.

De overheid kan overigens nog zo mooi in kaart brengen welke industrie ze het liefst ‘aan’ en ‘uit’ heeft staan, de markt doet intussen gewoon zijn werk. Kunstmestfabrikant Yara zette de eerder gesloten ammoniak-­fabrieken weer aan toen de voedselprijzen stegen en het voor boeren dus mogelijk werd om duurdere kunstmest te kopen. Maar het is niet gezegd dat dat zo blijft. En dit speelt in veel industrieën.

Dat er fysiek genoeg gas is, zegt niet dat er geen problemen zijn. Juist Nederland is volgens het IMF kwetsbaar voor hoge prijzen, omdat er hier relatief veel aardgas wordt verbruikt (44 procent van alle gebruikte energie is vorig jaar opgewekt met aardgas). De maatschappelijke onrust neemt ook toe. En elke fabriek die uitstaat, kan de door de corona­pandemie toch al aangetaste leveringsketens verder in de war schoppen. Dat kan weer een dominosteen blijken die een afnemer in de problemen brengt, die op zijn beurt de problemen verder verspreidt in de economie. Hoe groot of klein die kans is, weet niemand. Alleen al die onzekerheid is verontrustend.

4 augustus 2022

ELSEVIER