Een Haagse soap met acteurs die niet weten in welke scene ze zitten, niet de tekst hebben en al helemaal niet weten waar het verhaal over gaat.

22-7-2022

Column: Het stikstofdebacle lijkt absurder en absurder te worden

Het stikstofdebacle wordt met de dag spannender, complexer en absurder: Een Haagse soap waarvan nu al lijkt vast te staan dat er vele episoden geschreven gaan worden met in elke aflevering een cliffhanger. Want nu blijkt niet dat alleen de boeren tegen de stikstofplannen van het ministerie van LNV en de regering de hakken in het zand gezet te hebben, ook het ministerie van Financiën heeft zich tegen de, wat inmiddels tot beleidsnota is omgedoopt, stikstofplannen gekeerd. Een oorlogsverklaring is het nog niet, maar het lijkt wel of iemand op het departement van Financiën heel bewust documenten heeft gelekt richting NRC Handelsblad om een interdepartementaal vuurtje te stoken. Zoals de Engelsen zeggen: ‘The plot thickens’.

LNV koos voor de uiterste grens van 40 Kton om te voorkomen dat er te weinig stikstof wordt gereduceerd

In het kort komt de tweestrijd erop neer dat het ministerie van Financiën de plannen van het ministerie van LNV te duur vindt, dat het te ingrijpend is voor de landbouw en bovendien veel meer stikstof reduceert dan noodzakelijk. Daarnaast gaat Financiën er ook vanuit dat door de klimaatmaatregelen in het klimaatakkoord ook nog eens extra stikstof in de vorm van NOx wordt gereduceerd. Het scenario dat Financiën voorstelt is om 23,5 Kton stikstofuitstoot te reduceren in plaats van de 40 Kton van LNV. In feite was er vorig jaar afgesproken dat de bandbreedte tussen 30 Kton en 40Kton zou vallen, maar LNV koos voor de uiterste grens van 40 Kton om vanuit een voorzorgsprincipe te voorkomen dat er te weinig stikstof wordt gereduceerd.

Kostenefficiënte bedrijven

In het 23,5 Kton scenario worden de meeste kostenefficiënte bedrijven, zeg maar de bedrijven met de hoogste depositiereductie per euro, als eerste gericht uitgekocht. Net zo lang tot het doel van 74 procent is bereikt ofwel dat 74 procent van de Natura 2000 gebieden onder de kritische depositie waarde (KDW) valt. Daarnaast wordt ook aangenomen, in lijn met het advies van Remkes, dat sectoren buiten de landbouw hun emissie met 50 procent reduceren. LNV stelt in zijn scenario voor om het doel op 82 procent te zetten met een generieke opkoop van bedrijven plus technische ingrepen, voermaatregelen en extensivering.

Het 23,5 Kton scenario kost 10,4 miljard euro en 5300 veehouderijen moeten stoppen; het 40 Kton scenario kost volgens de berekeningen van Financiën 34,2 miljard euro en 11.200 veeteelt bedrijven moeten stoppen. 34,2 miljard euro is ver boven het budget van 25 miljard euro stelt Financiën, dat al bij het scenario van 30 Kton zijn twijfels had of dit binnen het budget uitgevoerd kon worden. In het scenario van LNV wordt de ‘pijn’ echter over alle boeren uitgestreken; bij de 23,5 Kton wordt al het leed over een beperkte groep veehouders uitgestort. Beide scenario’s betekenen een ware kaalslag in het agrarisch landschap van gedwongen stoppende boeren.

Vinger op de portemonnee

Zoals een boekhouder betaamt, kiest Financiën eigenlijk voor het goedkoopste en kaalste scenario dat nog steeds voldoende stikstofreductie realiseert, maar niet meer dan dat. Voor het verbeteren, beschermen en herstel van natuur is geen budget vrij gemaakt. 10,4 miljard euro is echter nog steeds heel veel geld. Een besparing van 15 miljard is, zeker in deze tijd waarvan sommigen waarschuwen dat we aan de vooravond van een recessie zitten, een bedrag dat Financiën zeer goed kan gebruiken. Het is daarom niet vreemd dat ‘iemand’ met de vinger op de portemonnee op het ministerie van Financiën de documenten en correspondentie over de financiële uitwerking van het stikstofbeleid tussen Financiën en LNV van afgelopen anderhalf jaar, heeft gelekt. Dat zou bijna betitteld kunnen worden als een oorlogsverklaring.

Het is ook niet vreemd dat er bij de ambtenaren van Financiën een gevoel van frustratie is ontstaan, omdat in de documenten duidelijk wordt dat er tussen beide ministeries uitgebreid gesproken is over de verschillende stikstofscenario’s en Financiën constant heeft gewaarschuwd voor de budgettaire consequenties. Maar net als bij het overleg met en plannen van de boerenorganisaties legde het ministerie van LNV het advies van Rijksboekhouders naast zich neer en koos voor het duurste en zwaarste scenario.

Kaag heeft op 25 mei een document gezien waarin expliciet de berekeningen en het advies werden beschreven

Het artikel in NRC was toch wel een onaangename verrassing voor het kabinet en het ministerie van LNV. Ineens werd duidelijk dat de stikstofdoelstellingen wel gehaald konden worden voor minder geld, met een lager reductiedoel en met minder stoppende veehouders. Minister Kaag en Van der Wal ofwel het ministerie van LNV reageerden direct dat ze helemaal niet van de berekeningen af wisten. Kaag meldde dat ze pas afgelopen maandag op de hoogte was.

Zowel Pieter Omtzigt als Caroline van der Plas eiste inzage in alle documenten en wat blijkt: Kaag heeft op 25 mei een document gezien waarin expliciet de berekeningen en het advies van haar eigen departement werd beschreven. Vóór het debat voer de stikstofplannen was zij dus al op de hoogte. Daarnaast is het vreemd dat het ministerie van LNV en dus ook minister Van der Wal zeggen niet op de hoogte te zijn geweest. In de recentelijk gepubliceerde documenten wordt toch heel duidelijk dat er een uitgebreide correspondentie tussen beide ministeries is geweest. Ook Van der Wal met haar halsstarrige houding van het-kan-niet-anders-we-moeten dit-doen moet hebben geweten dat er een ander goedkoper scenario klaar lag. Maar dit advies paste niet in de plannen van D66 en van de regering en de stukken van Financiën werden wellicht daarom niet openbaar gemaakt en aan de Tweede Kamer overlegd vóór het debat. Ik geef toe dat is speculatie, maar anders hebben veel ambtenaren domweg zitten te slapen in een geweldige crisis die het agrarisch landschap voor goed drastisch verandert en bakken vol geld kost.

Misschien dat Van der Wal alleen luistert naar een geselecteerd gezelschap ambtenaren

Democratisch gezien is het een zeer kwalijke zaak, maar past ook in het feit dat de verscherpte stikstofplannen wettelijk gezien geen basis hebben. De regering doet wat haar blieft, zo is de indruk. Nu blijkt echter dat de overheid enigszins over een zelfreinigend vermogen beschikt doordat de documenten naar de media zijn gelekt. Een andere verklaring voor het melden dat ze niet op de hoogte van de berkeningen waren, en die is net zo kwalijk, is dat zowel Kaag als Van der Wal totaal geen controle en overzicht hebben wat er binnen hun departement gebeurt. Wellicht dat Kaag te vaak buitenlandse tripjes maakt en te weinig in contact staat met haar ambtenaren. Misschien dat Van der Wal alleen luistert naar een geselecteerd gezelschap ambtenaren, dat alleen informatie met haar deelt die past in hun stikstofstraatje. Dit is evenzeer speculatief en giswerk, maar gevoed door het gevoel van wantrouwen dat er ergens iets niet klopt.

Stikstof op één grote hoop

Maar er is nog iets ernstigst aan de hand met de ambtenaren op het ministerie: Ze missen de wetenschappelijke kennis van stikstof en versimpelen alles tot abstracte cijfers. Onlangs sprak ik met emeritus professor Han Lindeboom en die vond dat de overheid stikstof op één grote hoop gooit en geen besef heeft hoe stikstof en de stikstofcylcus in elkaar steekt. Het ministerie van Financiën denkt volgens Lindeboom dat dankzij de klimaatmaatregelen de boeren maar een kwart minder stikstof hoeven te reduceren. Dat is flauwekul. Je kunt stikstof niet zomaar uitwisselen, want het gaat vooral om NOx van brandstofmotoren. NOx kan volgens Lindeboom niet weggestreept worden voor NH3. Op de NH3 en NOx kaarten van Nederland is namelijk te zien dat de NOx concentratie vooral in het westen aanzienlijk hoger is dan NH3. Voor het oosten geldt precies het omgekeerde.

Wat het ministerie van Financiën nu doet, is de verdwenen NOx in het westen verrekenen met ammoniak aan de oostkant, maar volgens de kaart zit in het oosten nauwelijks NOx. Als je NOx landelijk wegstreept, ben je de NH3 aan de oostkant van Nederland nog niet kwijt en dus ook niet de depositie. In het oosten zal men dus gewoon ammoniak terug moeten dringen, terwijl boeren in het Westen minder heftig worden getroffen. Dan kan Financiën dus niet zeggen dat in heel Nederland boeren een kwart minder stikstof hoeven te reduceren. Overigens geeft Lindeboom aan dat er wel meer zaken niet helemaal juist zijn, waardoor de veestapel echt niet met 30 procent moet verminderen. Zoals ik al aan het begin schreef: Het stikstofdebacle wordt met de dag absurder: Een Haagse soap met acteurs die niet weten in welke scene ze zitten, niet de tekst hebben en al helemaal niet weten waar het verhaal over gaat. Wordt vervolgd.