Asielcrisis Ter Apel is beschamend, en fnuikend voor vertrouwen in overheden

Wat zeggen de beschamende taferelen in Ter Apel over hoe Nederland wordt bestuurd? Niet veel goeds, schrijft Gertjan van Schoonhoven.

Abonnee worden?Dagelijks op de hoogte blijven van de laatste actualiteiten, achtergronden en commentaren van onze redactie? Bekijk ons aanbod en krijg onbeperkt toegang tot alle digitale artikelen en edities van EW.Bekijk de mogelijkheden voor een (digitaal) abonnement hier

20 juli 2022

Een land dat goed wordt bestuurd, is voorbereid op wat komen gaat. Uitzonderlijke crises uiteraard daargelaten, mag je van autoriteiten verwachten dat ze de crises die tamelijk voorspelbaar zijn een beetje op tijd zien aankomen en ook een beetje op tijd de gepaste maatregelen treffen. Met de kanttekening dat de toestand nou ook weer niet zo rampzalig is als die dag in, dag uit wordt voorgesteld in de meer hysterische gremia van de sociale media, is het evident dat Nederland op dit punt niet op alle terreinen echt hoge cijfers scoort. De huidige asielcrisis is daarvan misschien wel het beste voorbeeld.

Dat de situatie in het Groningse Ter Apel beschamend is, zal geen zinnig denkend (en voelend) mens ontkennen. Nog geen twee maanden geleden was het al een blamage dat asielzoekers die zich daar meldden bij het aanmeldcentrum van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) de nacht moesten doorbrengen op een stoel in de wachtruimte of de recreatiezaal. Inmiddels is het al heel normaal dat mensen de nacht buiten moeten doorbrengen, met honderden tegelijk, elke nacht weer.

Klopt: dit soort wantoestanden zouden in Amsterdam of Den Haag nooit zo lang zijn geaccepteerd

Groningse bestuurders (en andere Groningers) die denken en soms ook hardop zeggen dat deze wantoestanden nooit zouden zijn geaccepteerd als ze zich hadden voorgedaan in het centrum van Amsterdam of Den Haag, hebben volkomen gelijk. Ook al kun je dat niet hard bewijzen: Ter Apel is de periferie van de periferie. Daar kunnen wantoestanden eindeloos voortduren omdat verantwoordelijken er niet dagelijks over struikelen als ze op weg zijn naar ministerie, provinciehuis of stadhuis.

Ter Apel heeft permanent corvee voor taken waar de rest van Nederland geen zin in heeft. Dat is het lot van Ter Apel, omdat het ligt waar het ligt. Aan de grens én ver weg van het bestuurlijke centrum.

In de beeldvorming zijn momenteel vooral gemeenten de kwaaie pier

Dit gezegd zijnde, wie zijn er dan verantwoordelijk? In de beeldvorming zijn op dit moment vooral de gemeenten de kwaaie pier. Hoewel er ook veel gemeenten zijn die al dan niet tijdelijk hun aandeel in de opvang van asielzoekers en statushouders voor hun rekening nemen, zijn dat er gezien het aanbod bij lange na niet genoeg. Bij veel gemeenten – ongeveer de helft van alle 345 – is er sprake van structurele onwil om de helpende hand te bieden in deze asielcrisis. Het huis van Thorbecke is niet wat je noemt een solidair huis. Vraag maar aan de burgemeester van Westerwolde, waar Ter Apel onder valt, de steeds cynischer overkomende D66’er Jaap Velema.

Lees ook: Asielopvang is het ene lapmiddel na het andere

De onwil is inmiddels dermate groot dat de verantwoordelijke bewindspersoon, staatssecretaris Eric van der Burg (VVD) van Justitie, na lang aarzelen van het kabinet, inmiddels werkt aan een ‘dwangwet’ die 1 januari in zou moeten gaan. Dan is het gedaan met de vrijwilligheid. Het Rijk kan en gaat gemeenten dan dwingen  om een bijdrage te leveren aan de opvang.

Dat is bijzonder slecht voor de bestuurlijke verhoudingen, en ook een affront voor de lokale democratie. Gemeenten zijn niet de willoze buitendienst van Den Haag, ze mogen hun eigen democratisch gemotiveerde afwegingen maken en moeten dat ook doen. Waarom kiezen we anders een gemeenteraad? Anderzijds is het idee van het Huis van Thorbecke ook weer niet: ieder voor zich. Dan stort dat Huis namelijk in. Er is ook nog zoiets als een gezamenlijke verantwoordelijkheid. In dat opzicht is het niet acceptabel dat sommige gemeenten altijd klaar staan om te helpen en andere nooit.

Overheden geven asielbeleid als een hete aardappel aan elkaar door

De ‘dwangwet’ van Van der Burg versterkt het beeld van onwillige gemeenten en een centrale overheid die daar machteloos tegenover staat. Maar dat beeld deugt óók weer niet. Eerder is het zo dat álle overheidslagen in het Huis van Thorbecke, de centrale en de decentrale, het asielbeleid als een hete aardappel aan elkaar doorgeven. De een is nog machtelozer om er iets aan te doen dan de ander. De hete aardappel is nu bij de ‘laagste’ overheid komen te liggen, en dus krijgen de gemeenten die de hete aardappel weigeren de volle laag. Maar dat heeft ook iets oneerlijks.

Je kunt onwillige gemeenten namelijk wel verwijten dat ze andere gemeenten laten stikken, maar je kunt ze toch moeilijk  verantwoordelijk noemen voor de hoge instroom van asielzoekers. Die verantwoordelijkheid ligt toch echt meer bij de centrale overheid, Den Haag dus. Met uiteraard alle mitsen en maren die daarbij van toepassing zijn. Asiel is in veel opzichten een transnationaal verschijnsel waarop nationale overheden minder greep hebben dan wenselijk is.

Bereidheid om controle terug te krijgen is in Denemarken en Verenigd Koninkrijk in elk geval groter

Maar die machteloosheid hebben ze zichzelf – verdragsrechtelijk gesproken – ook aangedaan. Bovendien is de bereidheid om iets van greep terug te krijgen hier in Nederland beduidend geringer dan in Denemarken en het Verenigd Koninkrijk. Nu bewijst de praktijk in die twee landen vooralsnog dat het makkelijker is om ‘Take back control’ op het gebied van asiel te claimen dan te verwezenlijken, maar ze probéren tenminste iets.

Lees ook: Hoe Denemarken asielbeleid steeds verder aanscherpt, en waarom

Dat is om meerdere redenen van belang. Wie niet waagt die niet wint. Ook Den Haag zou veel meer het lef moeten hebben om onorthodox te kijken naar maatregelen die de asielinstroom in elk geval voor een deel beheersbaarder – meer in overeenstemming met draagvlak en draagkracht – zouden kunnen maken dan nu het geval is. Vaker een tijdelijke verblijfsstatus in plaats van een permanente, eerder landen dan wel regio’s veilig verklaren; quota, grenscontroles, assertiever uitzet- of vastzetbeleid van overlastgevende veiligelanders.

En anderzijds ook: een veel structurelere, minder grillige opvangcapaciteit dan Nederland nu heeft. Dat gebedel om ruimte in tijden van crisis elke keer, werkt voor geen meter, dat is nu wel afdoende gebleken. Onderzoeken of het outsourcen van opvang mogelijk is, zou ook geen taboe moeten zijn. Kan het niet, dan kan het niet – maar dan heb je het in elk geval geprobeerd.

Ook – en misschien wel vooral – als signaal aan de samenleving zou het goed zijn als Den Haag op dit punt eens wat harder gaat lopen. Weinig maakt burgers zo onrustig, boos, opstandig en misschien ook wel bang als het idee dat de overheid machteloos is en dat ook accepteert. Zo oogst Den Haag lokaal ten dele wat het zelf met zijn vertoon van machteloosheid en gebrek aan lef heeft gezaaid.

Een land dat goed wordt bestuurd, is voorbereid op wat komen gaat. En niet alleen dat. Het neemt ook niet meer verantwoordelijkheid op zich dan het aankan. Van der Burgs ‘dwangwet’ is helaas geen teken dat Den Haag deze boodschap heeft begrepen.

ELSEVIER