Het einde van Mark Rutte is begonnen

Succesvolle partijleiders krijgen zelden succesvolle opvolgers, en al helemaal niet als ze bezig zijn aan hun laatste termijn als premier. Dat is slecht nieuws voor de VVD, schrijft Roelof Bouwman.

Roelof Bouwman (1965) is historicus en journalist. Hij schrijft wekelijks over politiek, geschiedenis en media.

Maandag 10 januari stond – voor het eerst sinds oktober 2017 – een nieuwe regeringsploeg op het bordes. Toch moesten maar weinig mensen onmiddellijk denken aan het gezegde: nieuwe bezems vegen schoon.

Geen wonder. Om te beginnen steunt het kabinet op dezelfde politieke partijen als het vorige: VVD, D66, CDA en ChristenUnie. Het is voor het eerst sinds 1998 – toen er voor de tweede keer een paars kabinet aantrad – dat we zoiets meemaken.

Ook voor veel ministers geldt dat we ze eerder hebben gezien. Natuurlijk in de eerste plaats premier Mark Rutte. Maar ook Wopke Hoekstra, Hugo de Jonge, Sigrid Kaag, Kajsa Ollongren en Carola Schouten zijn oude bekenden.

Nieuwe leider aanwijzen, is garantie voor forse electorale averij

Meer over dit onderwerp

De eeuwige Rutte: hoe links is de VVD geworden?

Toch zou het verkeerd zijn om te doen alsof er in Den Haag niets is veranderd. Rutte – dat lijkt nu zeker – is begonnen aan zijn laatste ambtstermijn als minister-president. De VVD zal de komende jaren dus een nieuwe leider moeten aanwijzen.

Dat is zo ongeveer een garantie voor forse electorale averij. Succesvolle partijleiders – en in die categorie valt ook Rutte – krijgen in Nederland namelijk zelden succesvolle opvolgers. Een paar voorbeelden:

Els Borst nam het stokje over van Hans van Mierlo. D66 kelderde in 1998 van 24 naar 14 zetels.

Frits Bolkestein maakte plaats voor Hans Dijkstal. Het zeteltal van de VVD zakte in 2002 van 38 naar 24.

Jan Marijnissen trad terug ten gunste van Emile Roemer. In 2010 verloor de SP 10 van haar 25 zetels.

Femke Halsema liet zich opvolgen door Jolande Sap. GroenLinks moest het in 2012 bekopen met 6 zetels verlies – en hield er slechts 4 over.

Verkiezingsnederlagen na opstappen premier waren nog groter

Nog veel grotere verkiezingsnederlagen zijn in Nederland gebruikelijk wanneer een stemmentrekker opstapt die – behalve partijleider – ook premier was.

Lees ook dit commentaar van Carla Joosten: VVD kan in niets meer ‘rechts’ worden genoemd

Neem Ruud Lubbers. Zijn derde en laatste kabinet (1989-1994) bracht weinig tot stand. Lubbers’ kroonprins Elco Brinkman ging vervolgens keihard op zijn gezicht: min 20 zetels.

Ook met het tweede en laatste kabinet van Wim Kok (1998-2002) liep het verkeerd af: de regeringsploeg viel over het Srebrenica-rapport van het NIOD. Ad Melkert, de opvolger van Kok als PvdA-lijsttrekker, zag maar liefst 22 zetels in rook opgaan.

Het vierde en laatste kabinet van Jan Peter Balkenende (2007-2010) kwam eveneens voortijdig ten val. Net als in 1994 bedankten de kiezers het CDA met 20 zetels verlies.

Alle kroonprinsen en -prinsessen zijn uit entourage Rutte verdwenen

Gaat het Rutte wél lukken van zijn laatste kabinet een succes te maken en ook nog eens een goede opvolger te selecteren? Dan levert hij een prestatie die in Nederland heel lang niet is vertoond. Daarbij doet zich voor Rutte nog een extra moeilijkheid voor: alle kroonprinsen en -prinsessen zijn de afgelopen jaren uit zijn entourage verdwenen.

Lees ook deze column van Gerry van der List

Het nieuwe elan van de VVD: de tassen van de premier dragen

Henk Kamp en Edith Schippers verlieten het Binnenhof in 2017. Jeanine Hennis en Halbe Zijlstra, beschadigd vanwege hun voortijdige aftreden als minister, volgden in 2018. Vorig jaar zwaaide ook fractievoorzitter Klaas Dijkhoff af. De nieuwe fractievoorzitter Sophie Hermans en de kersverse minister van Justitie en Veiligheid Dilan Yeşilgöz lijken nu de belangrijkste runners-up. Maar ze missen nog de kwalificatie ‘doorgewinterd’.

Nee, politiek is geen exacte wetenschap en politieke voorspellingen zijn (dus) nooit wetmatig. Dat neemt niet weg dat met het aantreden van het waarschijnlijk laatste kabinet-Rutte een politiek speelveld is ontstaan dat vooral de concurrenten van de VVD buitengewoon veel kansen biedt.

Elsevier