Spookrijden door de lessen van de geschiedenis

Hoe de grootste deugers de grootste wegkijkers werden

Sietske Bergsma 28-11-2021 

Laatst schreef iemand mij dat “het met het intellectueel nalatenschap van Hannah Arendt slecht gesteld is”, en dat klopt denk ik. Haar politieke analyse van na de oorlog, over Eichman en totalitarisme kreeg een hoop kritiek die haar zwaar viel.

Ze gaf na de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog een inkijkje in de ziel van de simpele bureaucraat, keek kritisch naar de rol van de Joodse Raden die misschien te weinig alarm sloegen toen alle tekenen al aan de wand stonden en koos – kort gezegd – niet voor de gemakkelijke ‘wij en zij’ theorie . 

Wat had ze gelijk. Maar omdat haar gelijk ook een pijnlijke waarheid was, over hoe gewone mensen tot gruweldaden (op afstand) in staat bleken, vergaten we de lessen. We leerden op school over het gevaar van ‘nationalisme’ en ‘fascisme’ — dat zich toont met laarzen en uniforms, met kale koppen en racistische leuzen.

Dat beeld werd decennialang tot aan vandaag het gezicht van het kwaad. En omdat het in zekere zin abstract werd, kon het ingezet worden om politieke tegenstanders te beschuldigen. De simpele schijn van kwaadaardigheid nam de plek in van bewustwording, zelf nadenken en een voorbeeld stellen. 

(Rechtse) oppositie in Nederland en Duitsland werd de laatste tien, twintig jaar van duiding voorzien met Hitler-snorretjes op campagneposters, framing en – over de grens – met een onophoudelijke ‘nazi’s raus’ campagne. En wie zich tegen onbegrensde immigratie uitsprak maakte van asielzoekers ‘de nieuwe Joden’. Kritisch op het klimaatbeleid? Extreem-rechts!

Kortom, de ‘daders’ wist men feilloos te herkennen aan hun kritiek op de overheid, hun vaderlandsliefde en vermeende racisme omdat ze niet in polariserende identiteitspolitiek meegingen, waarin ‘mensen van kleur’ moesten worden bevrijd van ‘de blanke overheerser’. De ‘witte schuldige man’, gelanceerd vanuit de academische wereld en de media, kreeg zo een nieuw soort eigenaarschap over de slachtoffers die zij meenden te herkennen en beschermen.

Ze werden hun woordvoerders. Woordvoerders van de ‘Nieuwe Joden’ en woordvoerders van de ‘oude’ Joden.  Het was onbestaanbaar in hun wereld dat zij in deze tirannie van ‘de zelfbeleden schuld’ (vrij naar het gelijknamige boek van Pascal Bruckner), werkelijk schuld hadden aan iets in het hier en nu. De geschiedenis had ze hier gebracht en alles zou nu langs de lijnen van overzichtelijk goed en fout lopen. Met de goeden duidelijk gepositioneerd en van alle kritiek verheven. 

De academische wereld, mainstream media en gevestigde macht bedienden zich ruimhartig van vergelijkingen, verwijten en emotionele uitlatingen. Het was ook meer dan een politiek opportuun middel tegen ‘rechts’, het functioneerde werkelijk als een sluitstuk van de deugmens. De Tweede Wereldoorlog was ‘van hun’, in de zin dat zij de bewakers waren van fort ‘verzet’ en zo ontstond langzaamaan een breed en diep geloof dat wie maar genoeg afstand hield van dat abstracte daderschap zelf geen correctie meer behoefde.

De politiek correcten smolten samen met het idee dat zij het kwaad in ieder geval niet in zich hadden, om ‘die ander’ te vervolgen. In die ruimte en geest creëerden ze stemming en vijf mei-lezingen waarin die zuiverheid altijd de grootste krans op de Dam was. 

En zo komen we weer aan bij Hannah Arendt. Het is precies deze overtuigde mens die bevattelijk is voor herhaling van de geschiedenis. Die behorend tot de goede kant de slechte wending niet kan waarnemen. Arendts werk staat niet op zichzelf, ook in het boek Ordinary Men van Christopher R. Browning is de “banale” overgang van gehoorzamen naar moorden een die verbijstert maar ook het raadsel verlicht.

Het kwaad is niet complex, maar gruwelijk in z’n eenvoud. Massahysterie, blinde volgzaamheid, de afwezigheid van een moreel kompas, onverschilligheid en wat Eichman zelf aangaf: het idee dat hij het niet zelf was die dat allemaal deed, het was gewoon zijn taak! 

Klinkt bekend. 

‘Dat zijn gewoon de regels, we moeten het allemaal samen doen, we volgen de experts, we hoeven niet zelf na te denken want dat is ‘doorgeslagen individualisme’ en dat kunnen we ‘in tijden van crisis niet gebruiken’. Ik heb het hoofdredacteuren van kranten het afgelopen jaar horen zeggen, hoogleraren en artsen zelfs. De blauwdruk voor gedachteloos uitvoeren, napraten en gehoorzamen lag er al. En de persen drukken het dagelijks af, de columnisten van nu hoeven alleen wat letters aan te leveren.

Als je deze mensen zou uitschelden voor ‘Eichman’ krijg je de volle laag. Terecht misschien, maar die volle laag, zoals onder andere Forum voor Democratie die nu krijgt door de vergelijking met de Tweede Wereldoorlog, is de defensieve manifestatie van die blinde vlek. Het legt in feite de kille desinteresse bloot voor de slachtoffers, van toen en nu. De desinteresse om herhaling werkelijk te voorkomen.

Ze horen blijkbaar alleen de beschuldiging van daderschap waar zij, de intellectuele klasse, toch gezamenlijk over hadden ‘afgesproken’ er juist namens de slachtoffers te staan? Die onbedoelde omslag wordt niet voor niets als een persoonlijke aanval ervaren.

Het onthult de onverdiende claim dat zij aan de goede kant van de geschiedenis staan. En omdat die onverdiend is (want niet zelf bevochten) treedt de valse deugdzaamheid op de voorgrond, en gaan de giftanden uit. ‘De meeste mensen deugen’ van Rutger Bregman geeft een inkijkje in die vergulde ziel.

Kortom, de vergelijking met de Tweede Wereldoorlog was altijd bon ton bij de minste afwijking van linkse dogma’s. Landsgrenzen bewaken?! Hitler! Donald Trump was zelfs “letterlijk Hitler”, ik zelf ben ook Eva Braun genoemd, Pim Fortuyn was een buitengewoon minderwaardig mens. 

Maar eigenlijk gaat het daar natuurlijk niet om, dat zij iets mogen wat wij niet mogen is bijzaak. Waar het om gaat is dat de geraakte snaar, over tribunalen, over de jaren ’30 en de gevaren van uitsluiting, voor het eerst een echte is. Een besef dat werkelijk resoneert bij een groot deel van de bevolking, dat geen pennen likt, NRC leest, de toon bewaakt, de expert kan uithangen, de noodwetten ondertekent, de vonnissen schrijft om cafés te sluiten, de mondkap promoot, de prikbus rondrijdt, of de whisky opentrekt als de nieuwste ‘vaccins’ gezet kunnen worden.

Dat deel raakt steeds meer in een staat van paniek over de toekomst. Niet alleen over de praktische implicaties van een 2G-pas, de onzekerheid over behoud van inkomen, maar over de afwezigheid van een derde oog. Dat mensen het niet zien, of niet de moeite willen nemen de vergelijkingen met totalitaire systemen serieus te nemen. Het is die paniek die eerder het bewijs is van het gelijk van Baudet en anderen, dan dat het in alle belachelijkheid naar het land van fabeltjes kan.

Waarom zo aangebrand als er niets te vergelijken valt, wat wordt er beschermd met het taboe? De zekerheid van “nooit weer”? Is dat het? Want hoe kun je enerzijds “de rillingen over je rug voelen lopen”, zoals bij een aantal Tweede Kamerleden gebeurde, en anderzijds beweren dat die verschikkingen in geen enkel contrast staan met nu, kortom hoe kun je zeggen hoe erg het was en anderzijds de waarschuwingen naast je neer leggen?

Als de bekende seriemoordenaar Ted Bundy vijftig vrouwen vermoordt, is het fenomeen seriemoordenaar na zestig jaar dan ook ‘besmet’ met die gruwelijke episode? En reden elk vermoeden van seriemoord de kop in te drukken? Moeten we een vermeende, voortvluchtige verkrachter laten lopen omdat hem berechten  “kwetsend voor slachtoffers” van andere verkrachters is?

Omdat niets te vergelijken zou zijn, omdat elke grote misdaad het monopolie op het ultieme kwaad heeft? Zoiets bestaat niet, als dat wel zo was, was het kwaad al lang uitgeroeid. De gegoede klasse wil het kwaad reserveren voor persoonlijke vijanden, zoveel is duidelijk.

Hoe kortzichtig, opportunistisch en verzonken in het taboe mensen zitten blijkt ook uit uitspraken die de afgelopen weken langskwamen. Neem Kees Ribbens, historicus bij NIOD, het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust,- en Genocidestudies.

“Joden hadden geen keuze om Joods te zijn. Dat was je omdat je voorouders dat waren. Er is daarentegen wel een keuze om een vaccin te nemen of niet. Het is een ongelijkwaardige vergelijking. (…) Mensen die de huidige situatie vergelijken met de jaren 30 van de vorige eeuw, dus de periode voor de oorlog, wijzen er dus eigenlijk op dat er een soort nazi-regime voor de deur staat. Maar dat is zwaar overtrokken. Door het maken van deze vergelijkingen, met name met de Holocaust, wordt eigenlijk ook het leed van de Joden toen gebagatelliseerd.” 

Ook hoogleraar Wim Voermans zei zoiets dergelijks: ‘Baudet doet alsof het allemaal wel meeviel in de Tweede Wereldoorlog.’ Dat laatste is een drogredenatie. Het is Voermans zijn eigen conclusie blijkbaar dat het nú allemaal pais en vree is in de wereld, dat er niets aan de hand is. En omdat er niets aan de hand is, bagatelliseer je ‘dus’ de oorlog.

Je bagatelliseert zo ook de slachtoffers van Ted Bundy als je nu beweert dat er elders nieuwe lijken in de kast zitten. Zonder te gaan kijken of die er zitten, haalt Voermans een streep door de aanklacht. Zonder ook maar een gedachte te besteden aan de vergelijking van ongelijksoortige gevallen. Omdat hij langs de voorgeschreven lijnen van goed en kwaad moet denken. En die is óf historisch, óf hem onbekend.

Ook de Liberaal Joodse Gemeente Amsterdam laat in een reactie weten zich te distantiëren van de oorlogsvergelijkingen: ”Het is volstrekt niet te vergelijken. De Joden toen hadden geen keuze om Joods te zijn. Een vaccin nemen is wel een keuze. Het is een trieste zaak, zoals het nu loopt.”

Dat laatste is een veelgehoorde conversatie stopper. Ribbens zojuist noemde hem ook al. Daarmee lijkt de vergelijking niet op te gaan. Maar is dat op hoofdlijnen wel zo? Impliceren dat je een keuze hebt nu, waar Joden dat niet hadden, miskent dat niet dat de onderdrukking nu juist aan de andere zijde van die keuze pas echt begint? 

Laat ik het zo zeggen, met het vaccin in mijn lichaam kan ik mij niet meer ‘bekeren’ tot ongevaccineerde, dan is de onderdrukking een Totale geworden. A point of no return. Eigenlijk wordt er gezegd: door te kiezen voor het vaccin hoef je niet vervolgd te worden.

Zo kun je je lot uit eigen vrije wil ontvluchten, want je hoeft niet het doelwit te zijn van uitsluiting, huisarrest en ontslag. Je kán gewoon overstappen van de ene trein op de andere, van een tijdelijk onheil naar een duurzaam onheil. Waarin een totalitaire controlestaat elke gevaccineerde koppelt aan een systeem dat op grond van ‘noodtoestanden’ schendingen kan plegen op ons lichaam en ook de kinderen daarin niet spaart. De laars die eeuwig op het hoofd stampt, zoals George Orwell dat uitdrukte. 

Dus hoezo: ongevaccineerden hebben wél een keuze? Een keuze tussen de zondebok zijn of het schaap, tussen de galg of het rad. Is dat een keuze te noemen? Is dat zeker weten minder noodlottig dan wat de Joden overkwam op termijn? Geen mens weet het, en misschien maar goed ook. Maar met de weigering die simpele kleine keuze te maken in vrijheid, maken we zichtbaar dat we tegenover het banale kwaad staan, dat vol van regel- en controledrift de macht over het stuur kwijt is.

We kunnen alleen de enige, echt relevante keuze maken die ertoe doet om het risico op herhaling te voorkomen. Dat is geen luxe positie of gespeeld slachtofferschap, zoals ik ook overal teruglees, maar de hartstochtelijke wens het geleerde in de praktijk de brengen, en de nalatenschap van Hannah Arendt wel eer aan te doen. Ik heb nota bene bij een tentoonstelling over haar in Berlijn rondgelopen met een mondkapje vorig jaar, en meer dan dat kan ik haar niet aandoen, of mijzelf.