Rutte & Co in de kreukels

Het tijdperk-Rutte nadert zijn einde.

8-4-2021

Rutte & Co in de kreukels

Het tijdperk-Rutte nadert zijn einde. Heftige emoties vertroebelen zakelijke politiek. De oude spelregels werken niet. De kiezer heeft het nakijken. Den Haag loopt vast. Het Binnenhof-toneel in zes bedrijven.

1. Rutte werd gecriminaliseerd

Het Kamerdebat was vernietigend, maar Mark Rutte (VVD) stapte die nacht kort voor half vier schijnbaar opgewekt naar buiten. Hij had ‘het signaal verstaan’ en ging ‘zijn stinkende best doen om het vertrouwen terug te winnen’.

Ja, kon dat maar.

Hoe graag Rutte het ook zakelijk wilde houden, politiek was ongeremde emotie geworden. Hij lag in de kreukels en dat alleen al bracht een dynamiek op gang in de media. Talkshows kennen geen geduld. De kijkers willen het meteen weten.

In het paasweekeinde stookte Gert-Jan Segers (ChristenUnie) het vuurtje op. Zijn partij zou nooit meer onder premier Rutte aan een kabinet deelnemen. Altijd de mond vol over ‘herstel van vertrouwen’, maar niet te beroerd om de zittende premier te criminaliseren.

Het Kamerdebat van vorige week donderdag voltrok zich in een staatsrechtelijke wildernis. Geert Wilders (PVV), die onmiddellijk zijn motie van wantrouwen lanceerde. We gaan niet eens luisteren naar wat Rutte te zeggen heeft, was het signaal. Dat alleen al had de linkse oppositie ervan moeten weerhouden achter Wilders aan te hollen en diens motie te steunen.

PvdA, GroenLinks en SP gunden Wilders de historische eer om Rutte te vloeren. Zedig spraken de fractieleiders over politieke cultuur, maar in hun hoofden woekerden partijbelangen. Zelden was die grote zaal van de Tweede Kamer der Staten-Generaal zo vol met gespeelde verontwaardiging. De geur van wilde beesten? Opportunisme, zul je bedoelen.

Lees ook deze reconstructie van de mislukte formatie: Wat heeft zich donderdag in Den Haag en daarna afgespeeld?

VVD-fractieleider Rutte had een misstap begaan. Dat bood de progressieven kans om hem als premier uit te schakelen. Lilianne Ploumen (PvdA), Jesse Klaver (GroenLinks) en Lilian Marijnissen (SP) beschrijven Geert Wilders’ PVV liefst als populistische strontkar, maar maakten nu enthousiast het ritje mee.

Op 22 maart, tijdens de onbesuisde poging van de winnaars van de verkiezingen – VVD en D66 – om eventjes een nieuw kabinet-Rutte voor elkaar te krijgen, sloeg Rutte tegenover de ‘verkenners’ Annemarie Jorritsma (VVD) en Kajsa Ollongren (D66) aan het speculeren over een ministersfunctie voor Pieter Omtzigt (CDA). Het werd ambtelijk genoteerd. Dat lekte uit. Later werden alle stukken openbaar gemaakt. Toen zei Rutte dat hij het was vergeten.

Maar het stond zwart op wit en dus had glibberige Mark gelogen. Zijn concurrenten juichten: nu hadden ze hem! Daar zat geen beschavingsoffensief achter. Dit was hun kans voor open doel.

Rutte moest natuurlijk door de knieën. Maar worden premiers afgerekend op fouten die ze als partijleider maken? Dat was krom.

Rutte wilde zich daar niet achter verschuilen. ‘Alsjeblieft, geen pettendiscussie,’ zei hij in het Kamerdebat, dat veel weg had van een afrekening. Zo emotioneel en heetgebakerd was het Binnenhof geworden, dat er voor zakelijke nuance geen plaats meer was. Wie zich daarop nog wil beroepen, zal roemloos eindigen.

Een van de nieuwe Kamerleden, Caroline van der Plas (BoerBurgerBeweging), arriveerde een week eerder te Den Haag in een landbouwtrekker. Merk: New Holland. Vermogen: 165 pk. Dit is niet het tijdsgewricht waarin nog plaats is voor politieke finesse.

In de pauzes van de Kamerdebatten zag je nieuwkomer Van der Plas samenklitten met Wybren van Haga en Thierry Baudet (FVD) en Geert Wilders (PVV). Ze had haar bondgenoten snel gevonden.

2. Ja, de VVD Bestaat nog

Rutte moet weg, maar de vraag is hoe snel? Zijn neergang is ingezet. Rutte wist tot nu toe telkens een uitweg te vinden. Niets bleef aan hem kleven. Hij kwam altijd weer bovendrijven. Vooral crisissituaties maakten hem sterker. Ineens lijkt de betovering verbroken. De tegenstanders ruiken bloed. Zijn bondgenoten ook. Op compassie hoeft hij niet te rekenen. Integendeel, nu gaan ze hem alles betaald zetten.

De VVD heeft geen opvolger klaarstaan. Een Rutte-exitstrategie ontbreekt. Alle VVD-kroonprinsen zijn de afgelopen jaren opgebrand: Halbe Zijlstra, Jeanine Hennis en laatstelijk Klaas Dijkhoff. Het jonge talent is nog veel te onervaren.

Lees het interview met Van Nieuwenhuizen waarin ze zich meldt als mogelijke opvolger van Rutte: Minister van Rijdende Meerderheid

In tien jaar Rutte stak slechts één VVD’er zelf een vinger op. Cora van Nieuwenhuizen, minister van Infrastructuur en Waterstaat, meldde juli 2019 in EW dat ze ‘de eerste vrouwelijke premier van Nederland wilde worden’. De media stoven op Rutte af en vroegen of Van Nieuwenhuizen hem van de VVD-troon wilde stoten. Rutte deed er lacherig over.

Van Nieuwenhuizen had het interview niet bedoeld als aanval op Rutte. Ze wilde de VVD wat feministischer inkleuren. Ze kroop in haar schulp: ‘Ik ben de komkommer van deze zomer.’

Rutte kwam paaszaterdag weer even fietsend in beeld bij de tv-journaals om de gewone jongen te spelen. ‘Strijdbaar’, was zijn mededeling. Als D66 en CDA hun kruit droog hielden en zich niet onmiddellijk aansloten bij de banvloek van de ChristenUnie, had hij nog een kans.

Vaak wordt gezegd dat Rutte aast op het historische record: de langstzittende premier van Nederland. Wie hem een beetje kent, weet dat hij graag op die manier de geschiedenis ingaat. Maar nu valt dat weg. Rutte wil veel meer: eerherstel.

Hij houdt van elke straatsteen op het Binnenhof. Zijn leven is de politiek. Maar hij hecht niet aan de parafernalia van de macht. Hij kan ook gelukkig zijn als docent maatschappijleer of topmanager bij een multinational. Maar niet nu. De gedachte aan vaandelvlucht in het holst van de coronacrisis is niet te verkroppen.

Lees ook dit commentaar van Carla Joosten: Na verkennersdebacle graag strakke formatie

Strijdend ten onder. Dat is hij aan zichzelf verplicht. Nog even los van het feit dat de VVD niet zomaar een andere minister-president naar voren kan schuiven. Wil Edith Schippers? Of toch Hennis? Dijkhoff? Ze geven geen kik, totdat Rutte er zelf mee stopt.

Ruttes positie in de VVD is voorlopig onomstreden. De media jagen op Kamerleden, partijbestuurders, VVD-leden desnoods, die ‘op camera’ iets lelijks over de leider zeggen. Dat een enkele ijdeltuit daaraan meewerkt, is zelfs voor de gestroomlijnde VVD nauwelijks te voorkomen. Dan komt de dynamiek op gang.

Ministers en Kamerleden zagen hoe Rutte in elke crisissituatie een soort hendel had. Als iemand uit zijn kabinet of partij niet meer viel te handhaven, dan wachtte hij zo lang mogelijk en trok dan aan die hendel. Pardoes opende zich een luik in de vloer en verdween de mislukkeling in de diepe kelder. Nu staat Rutte zelf op dat luik. Hij hoeft zijn hendel maar aan te raken en hij is foetsie.

Zijn afscheidsspeech laat zich makkelijk schrijven. Als hij een sta-in-de-weg is voor de toekomstige regeringsvorming, zal hij het offer brengen en opstappen. Zover is het nog niet. De slotsom is dat Rutte zich tot het uiterste vastklampt aan zijn ambt.

3. Gevolgen voor de formatie

In de crisis rond Rutte zijn vier ‘verkenners’ afgedankt. Er treedt nu een geleerde informateur, Herman Tjeenk Willink, aan om een gewichtig stuk te schrijven over herstel van vertrouwen. Ongetwijfeld wordt dat een knappe analyse. Maar het belangrijkste is: adempauze. Eventjes rust. Een paar weken om de gemoederen te laten bedaren.

Misschien bedenkt de VVD intussen een vervanger voor Rutte. Dan krijgt het land zijn eerste vrouwelijke premier – Edith, Cora of Jeanine – en staat iedereen te juichen. Dan herpakt de VVD de eerste positie met het wapen dat Rutte fataal werd: Haagse emotie!

Even goed kan zo’n informateur in een voetnoot van zijn gewichtige stuk sober opmerken dat de beoogde coalitiepartners D66 en CDA Ruttes premierschap niet principieel in de weg staan. Voor herstel van vertrouwen in de democratie ga je immers niet de absolute winnaar van de verkiezingen al na drie weken afdanken.

De informateur zal de partijleiders er ook op attenderen dat de VVD-winst verband hield met grote publieke steun voor Ruttes coronabeleid. Als je het geloof in democratie echt wilt beschadigen, moet je direct nieuwe verkiezingen uitschrijven. Dan stuur je 13 miljoen kiesgerechtigden een nieuwe stemkaart als bewijs dat de dames en heren in Den Haag zo met elkaar kibbelen, dat ze het nu ook zelf niet meer weten. ‘Het zaakje is failliet’, luidt dan de reactie.

Nieuwe verkiezingen zijn nog lang niet aan de orde. De partijleiders moeten blijven rekenen met de getalsverhoudingen van 17 maart. Naarmate de weken verstrijken, zullen heus coalitievarianten opdoemen.

Segers heeft Rutte keihard uitgesloten. Maar dat Ploumen en Klaver de motie van wantrouwen tegen Rutte steunden, betekent niet dat ze onder geen beding met hem regeren. Als het maar lang genoeg duurt en Rutte nog meer beterschap belooft, gaan ze overstag. Het land moet worden geregeerd en Pieter Omtzigt treedt aan als minister van Vertrouwen. Of hij kan als CDA-fractieleider Rutte bij de les te houden. Uitwegen zat.

De VVD staat tijdelijk buitenspel. De anderen hebben het voortouw. Sigrid Kaag als D66-premier? Met 24 zetels heeft D66 de steun nodig van CDA (15 zetels), PvdA (9), SP (9), GroenLinks (8), Partij voor de Dieren (6) en ChristenUnie (5) om een nipte meerderheid van 76 zetels te halen. Zeven partijen, waarvan in elk geval CDA en Partij voor de Dieren haaks op elkaar staan. Vergeet het.

De Kaagbaancoalitie is theorie en tijdverdrijf. Als de VVD achter Rutte blijft staan en de anderen maar lang genoeg rondom Kaag blijven cirkelen, komt Rutte vanzelf weer terug als crisismanager-premier en is iedereen die ‘functie elders’-uitglijder rap vergeten.

4. Oude spelregels werken niet meer

Rutte ziet zichzelf als product van de consensusdemocratie. Spreek met hem over het Haagse bedrijf, en hij komt aanzetten met de historische strijd tegen het water: ‘Stel dat wij in die tijd allebei boer waren. Dan wisten we dat we samen de dijk en het gemaal moesten onderhouden. Anders werden onze stukjes polder te zompig om koeien te laten grazen.’

Wierp je tegen dat Nederland langzaam van een high trust-samenleving veranderde in een low trust-maatschappij, dan kon hij zich dat niet voorstellen. Nee hoor, het onderlinge vertrouwen lag hier vast in eeuwenlange waterbeheersing. Eendracht zit in de volksaard.

Bij de oude democratie hoorden vaste spelregels. In Verzuiling, pacificatie en kentering in de Nederlandse politiek, het standaardwerk uit 1968 van de Leidse hoogleraar Arend Lijphart, staan ze op een rijtje: zakelijkheid en geen ideologisering, verdraagzaamheid en een onderlinge gunfactor, partijleiders beslissen onderling in achterkamers, evenredigheid, depolitisering, geheimhouding en de regering regeert. In een verdeelde samenleving plaatsten politici traditiegetrouw de legitimiteit van het stelsel voorop. Het mooie was dat het nog effectief was ook. Politieke pacificatie als fundament van nationale welvaart.

Lees ook dit opiniestuk van Arendo Joustra: Onervarenheid Kaag en Hoekstra beschadigt politieke verhoudingen

Historicus Rutte gelooft zo rotsvast in dat oude bestel, dat hij niet ziet hoe talkshows, sociale media en de nieuwsindustrie het gezag van de politieke kaste ondermijnen. Hij sprong ook nog eens roekeloos om met de spelregels: effectiviteit ging voor, legitimiteit zou wel volgen.

Eigenlijk zoekt hij al jaren naar een nieuw evenwicht tussen legitimiteit en effectiviteit. Omdat PVV en FVD de verdraagzaamheidsregel aan hun laars lappen, sloot Rutte ze uit van coalitievorming. Nu wordt hijzelf getroffen door zo’n sanctie. ChristenUnie-collega Segers pruimt Rutte niet meer.

Het stelsel van oude gewoonteregels staat onder druk. Den Haag heeft een nieuw mechaniek nodig om boosheid van burgers al dan niet te transformeren in kabinetsbeleid. Er is een soort vacuüm ontstaan, waarin Ruttes ‘functie elders’-fout werd opgeblazen tot doodzonde. Wat was er eigenlijk gebeurd? Rutte wilde Omtzigt inkapselen. Dat is een beproefde Haagse tactiek, maar het werd uitvergroot tot een verwerpelijke aanval op de parlementaire democratie.

De oude reactie van partijleiders op electorale versplintering is vroegtijdig formeren. In 1970 werden de klassieke VVD, KVP en ARP in het nauw gebracht door D’66 en Boerenpartij. Nog voor de verkiezingen sloten ze tijdens een bezoek aan Londen een pact: het Kensington-akkoord. Het principe was: geen nieuwkomers in de regering. Laat ze zich eerst maar eens bewijzen.

Met zeventien fracties in de Kamer volgden VVD en D66 nu ook die reflex. Veel te haastig en bovendien niet bestand tegen de moderne mediatechnieken. Het eindigde in een fiasco.

5. De kiezer heeft het nakijken

Op 17 maart kreeg de VVD verreweg de meeste stemmen: 2.279.130. Daarvan kreeg lijsttrekker Rutte er net geen 2 miljoen. D66 kreeg anderhalf miljoen stemmen. De PVV had er iets meer dan een miljoen en het CDA bleef onder het miljoen steken.

In een presidentiële cultuur zou Rutte de macht snel naar zich toetrekken en de voorwaarden dicteren waaronder de anderen mogen aanschuiven. Zijn mandaat van de kiezers, daar konden de anderen niet tegenop. Hij zou het CDA onder druk zetten om lastpost Omtzigt in toom te houden. Klaar is Kees.

Zo werkt het niet in dit land. De dominante partij moet behoedzaam omspringen met de macht, want elke minderheid heeft rechten. Maar het omgekeerde is natuurlijk ook onzinnig. Kleintjes leggen hun wil niet op aan de grootste. Daar leek afgelopen week even sprake van: de ChristenUnie van Gert-Jan Segers – goed voor 350.000 stemmen – deed de man van 2 miljoen in de ban.

Segers hoopte natuurlijk dat CDA en D66 hem volgen, maar de eerste tekenen zijn dat zij dit niet zullen doen. Zij kijken wel uit. Dit is geen democratie waarin Calimero het voor het zeggen heeft.

6. Komt Den Haag uit de impasse?

Doordat Rutte is beschadigd, kan er voorlopig geen kabinet-Rutte IV aantreden. Maar zolang de VVD Rutte niet laat vallen, staat er ook geen ander kabinet op het bordes. Voorlopig moet iedereen stoom afblazen. Over een paar weken is iedereen de rel weer bijna vergeten.

Op de oude voet doorgaan, is riskant. Er moeten lessen worden getrokken en niet alleen door Rutte. De oude spelregels dateren uit een tijd dat partijen massaorganisaties waren. Kort na de oorlog was 7 procent van de kiezers actief lid van een partij. Nu is dat 3 procent, en de meesten van hen zijn hooguit donateur.

Het idee dat partijen de democratie dragen, is aan revisie toe. Althans, het opportunistische stratego van de laatste Haagse rel had met het nationaal belang weinig te maken. Partijen moeten hun plaats kennen. Hun leiders lijken te veel acteurs in Goede Tijden, Slechte Tijden.

Lees het nieuwjaarsessay van Arno Visser terug: Waarom het maar goed is dat Tjeenk Willink zo oud is

Ruttes criticasters redeneerden vanuit partijbelangen en wekten argwaan. Ongeremd dualisme is heilloos. De Toeslagenaffaire ontstond ook door Kamerleden die bewindslieden gek probeerden te maken. Nu eens eisten ze keiharde fraudeaanpak, dan weer laafden de fractiewoordvoerders zich aan slachtofferisme. Zo’n parlement brengt alleen maar affaires en ‘schandalen’ tot leven. Het maakt elke regering vleugellam. Effectief beleid wordt onmogelijk en dat ontketent nog veel meer publiek wantrouwen. De Tweede Kamer is geen tribunaal.

In de huidige chaos grijpen partijleiders naar gedetailleerde regeerakkoorden om zaakjes te regelen. Ze plaatsen hun ministers onder curatele om het uit te voeren. Precies de verkeerde reflex.

Om vertrouwen te herwinnen, zijn juist sterke vakministers nodig. Naar eigen inzicht treffen ze maatregelen, die ze in de Kamer op eigen kracht verdedigen. Ze doen wat nodig is, niet wat een Regeerakkoord voorschrijft of wat een premier wil ‘afhechten’. Ze zitten er voor het land. De partij is bijzaak.

Deze crisis verzwakt de positie van de premier. Of Rutte zich terugvecht, of dat er een ander aantreedt: de volgende premier bestiert niet alles en is in het kabinet eerste onder zijns gelijken. Het komt nu aan op goede vakministers.

ELSEVIER