Historische analogieën voor de covid-hysterie

Wat voor raar soort kuddegedrag is die covid-hysterie eigenlijk?

 

3-3-2021

Historische analogieën voor de covid-hysterie

Paul Frijters is emeritus-hoogleraar welzijnseconomie aan de London School of Economics.

Wat voor raar soort kuddegedrag is die covid-hysterie eigenlijk? Hebben we eenzelfde soort gedrag eerder in de geschiedenis gezien en hoe pakte dat toen uit? Welke lessen voor nu kunnen we halen uit die historische voorbeelden?[1]

In de kern is waar we mee te maken hebben een groepsobsessie, een soort groepswaan[2]: een obsessie van de meerderheid met een specifiek doel waardoor al het andere uit zicht verdwijnt.[3] Dat doel zelf kan snel veranderen en volstrekt onzinnig zijn (het “verslaan” van covid of van boze geesten) maar de waan duurt zolang er obsessief naar een nauw doel wordt gestreefd. Het is die obsessie die een verbondenheid binnen de groep geeft en ervoor zorgt dat dingen die normaliter ontzettend belangrijk zijn als irrelevant ervaren worden, zoals in covid-tijden de toekomst van de eigen kinderen. De waan smelt weg wanneer andere belangen zich echt laten gelden.

Dit soort groepswaan levert automatisch een verhoogd idee van leiderschap op: de groep zoekt een brandpunt die de obsessie uitdraagt en het pad naar het zogenaamde doel uitstippelt. Binnen die groepswaan bestaan individuele waarheden en vrijheden eigenlijk niet: het evoluerende groepsverhaal verdringt individuele waarheden en vrijheden verworden tot wisselgeld van de obsessie. Interne critici die die groepswaarheid bedreigen worden dan ook steevast de mond gesnoerd in tijden van groepswanen en het leiderschap zorgt ervoor dat ze de controle houdt over de informatiestromen om te voorkomen dat de obsessie wegebt. Slaagt een leiderschap daar niet in dan ebt die waan ook weg.

Sociologen waren voor 1960 ontzettend bezig met groepswanen (‘crowds’) omdat ze zo destructief kunnen zijn. Iedereen weet natuurlijk wel het voorbeeld van de massahysterie van de nazi’s in Duitsland, maar er waren er veel meer. Het fanatisme van de Europese communisten, de fascisten, en de nationalisten in 1910-1940 leverde vele voorbeelden op van landen waar een menigte fanatiek in iets ging geloven waar ze daarvoor en daarna maar weinig mee hadden. In de 19e eeuw had je allerlei lokale en nationale groepsobsessies die wel een tijdje woedde, van de vroeg Victorianen in Engeland tot extreem protestantisme in Nederland. In de middeleeuwen had je ook vele dorpen en streken die een tijdje met iets geobsedeerd werden, van vampiers tot weerwolven. Die obsessies pakten niet altijd negatief uit, hoewel ze altijd wel ten einde kwamen.

Groepsobsessies zijn dus niets nieuws en sociologen van naam hebben er ontzettend veel over geschreven. Wie zich daarin wil verdiepen kan bijvoorbeeld de werken opzoeken van Gustave Le Bon, Elias Canetti, Ortega Y Gasset, Norbert Elias, Theodor Adorno, Charles Mackay, Emile Durkheim en Steve Reicher.

Laten we dan proberen lessen te trekken voor vandaag uit een aantal historische gevallen van groepsobsessies.

 

                De Amerikaanse Drooglegging

In 1919 kregen de Amerikanen het in hun bol[4]. De consensus dat alcohol de oorzaak van al het kwaad was werd zo sterk dat ze in 1920 in de grondwet lieten opnemen dat verkoop en productie van alcohol verboden was. Dat werd pas in 1933 ongedaan gemaakt. Wetenschappers vielen over zichzelf heen om aan te tonen hoe verderfelijk alcohol inderdaad wel niet was voor lichaam en geest en dat het ‘dus’ verboden moest worden. De moraalridders hadden het druk het vingertje te verheffen.

Het werd natuurlijk een ramp want alcohol bleef het middel waarmee de bevolking stoom afblies, dus werden het mooie tijden voor criminelen die zich op het gat in de markt wierpen. Terwijl de officiële brouwerijen, die vooral in handen van Duitse Amerikanen waren die door de eerste wereldoorlog macht verloren, failliet gingen kwamen er overal illegale dranklokalen waar vooral de machthebbers vertier kwamen zoeken. Binnen een jaar of 5 was het wel duidelijk dat het alcoholverbod een ramp was, maar eigenlijk uit pure koppigheid duurde het nog 8 jaar voordat dat algemeen toegegeven werd en de wetten ongedaan gemaakt werden. Het feit dat er toen het nieuwe probleem van de Grote Depressie van 1929-1933 was maakte politiek gezien veel uit.

Als we dit vergelijken met de huidige covid-hysterie zijn er overeenkomsten en verschillen. Het massale geloof dat iets wat helemaal niet kan (controle over drankgebruik of een virus) toch binnen bereik ligt als er maar veel aan repressie gedaan wordt is nagenoeg identiek. De onzinpraatjes van vele wetenschappers, politici, en media die dat maffe geloof als waarheid verkondigen zijn ook hetzelfde.[5] Het langzaam afbrokkelen van de steun en geloof in het officiële verhaal is wederom weer te zien.

Het grootste verschil is dat de covid-obsessie vele malen destructiever is voor de gezondheid en het welzijn van de bevolking dan de Drooglegging en dus de druk veel hoger is om van de obsessie af te komen[6]. Het kan dus niet even lang duren.

De voorstanders van de Drooglegging zijn eigenlijk nooit ter verantwoording geroepen voor de schade die ze hun land aandeden. Er was geen waarheidstribunaal of bijltjesdag. Er was ook geen compensatie voor slachtoffers. In feite deed de meerderheid alsof het niet gebeurd was en niemand ongelijk had gehad terwijl stilletjes het repressieve apparaat van de Drooglegging afgebroken werd. Dus ook nu moeten de tegenstanders van de covid-hysterie er niet te zeer op rekenen dat ze openlijk gelijk gaan krijgen of dat de schuldigen gestraft gaan worden.

 

                De Dreyfusaffaire

In 1894 werd Alfred Dreyfus, een joodse officier in het Franse leger, beschuldigd van hoogverraad en afgevoerd naar een gevangeneneiland waar hij vijf jaar verbleef. De volkswoede op de joden en andere zogenaamde verraders was groot en het vonnis werd dan ook bijna unaniem bekrachtigd door het parlement en door een aantal krijgsraden. De media en de massa stonden jarenlang pal achter de legerleiding.[7]

Het probleem voor die groepsobsessie was dat Dreyfus overduidelijk onschuldig was. Hij had geen toegang tot de documenten die hij zogenaamd aan de Duitsers zou hebben doorgespeeld, noch kon hij bij de plek geweest zijn waar die de documenten overhandigd waren. Binnen een paar maanden was al duidelijk dat ie niet de dader kon zijn. De echte schuldige werd dan ook gevonden, bekende, en de Duitse geheime dienst bevestigde het allemaal. Maar de massa was toen al van de schuld van Dreyfus overtuigd. De Franse legerleiding en politiek kon niet meer terug en staken de kop volstrekt in het zand. Ze gaven de echte schuldige zwijggeld en zorgden ervoor dat ie in een ander land een baantje kreeg. Het duurde 12 jaar campagne voeren door een bontje verzameling intellectuele tegenstanders (de ‘Dreyfusards’) alvoor Dreyfus gerehabiliteerd werd. Wederom kwamen alle hoofdschuldigen ermee weg.

Er zijn natuurlijk vele verschillen met de covid-hysterie, waaronder dat het slachtoffer 1 persoon uit een kleine groep was, niet de hele bevolking zoals met de huidige groepswaan.

Nagenoeg identiek echter is de opstelling van de media en de koppigheid waarmee volstrekte onzin volgehouden wordt door de machthebbers, alsook de verbetenheid waarmee tegenstanders door de machthebbers achtervolgd worden. Net als toen is nu ook op alle cruciale punten de bewijslast omgedraaid. Toen moesten de Dreyfusards bewijzen dat Dreyfus onschuldig was en moesten ze een grote campagne opzetten om politiek en media om te buigen, terwijl voorname Dreyfusards in de gevangenis gestopt werden vanwege ‘laster’. Nu is het wederom een geloofsartikel in de media en politiek dat repressief coronabeleid iets oplevert terwijl allang het omgekeerde duidelijk is, waarbij ook nu weer die bewijslast omgedraaid is en dat bewijs al vele malen geleverd is.[8] Ook nu zie je een hetze van de machthebbers naar tegenstanders toe, soms in het openbaar en soms achter de schermen (of niet soms, Barbara Baarsma en Coen Teulings?).

De voornaamste les van die episode is dat het jaren kan duren voor een groepswaan die de autoriteiten beschermd en die ze dus blijven aanwakkeren afbrokkelt, zelfs al schreeuwt heel het buitenland de waarheid, zoals met Dreyfus het geval was: Frankrijk werd jaren uitgelachen toen krijsraad na krijgsraad Dreyfus schuldig bleef bevinden omdat het alternatief (dat de legerleiding incompetent, misdadig, en arrogant was, terwijl de bevolking zich had laten bedotten) iets te vreselijks om te geloven was.

De Dreyfusaffaire heeft nog een andere les in zich die enigszins vervelend is voor diegenen die de waanzin van het coronabeleid inzien: Dreyfus zelf was helemaal niet geïnteresseerd om rebel te zijn en zodra hij vrijgesproken was in 1906 melde hij zich weer aan bij het Franse leger waar hij nog lang dienstdeed en uiteindelijk gewond afzwaaide. De Dreyfusards, een bonte verzameling libertijnen, anarchisten, kunstenaars, antiklerikalen, pacifisten, et cetera, waren daarin nogal teleurgesteld. Ze kregen Dreyfus vrij maar al het andere waar ze op hoopten, inclusief minder antisemitisme, mislukte volledig. Misschien de voornaamste lange termijn verworvenheid van de Dreyfusards was dat daar het idee van een ‘publiek intellectueel’ vandaan komt: een persoon die openlijk tegen regering en meerderheid durft ingaan op basis van argumenten en zich niet zomaar laat intimideren. Dat idee leeft voort.

 

                Middeleeuws christelijk zonde-denken

In het systeem van rangen en standen in de Europese middeleeuwen had de overgrote meerderheid (de boeren) niets te vertellen. Terwijl de adel en de kerk belasting op ze hieven werd die meerderheid geestelijk kleingehouden door continu verteld te worden dat ze zondig waren en bescheiden moesten zijn. Vooral in tijden van pandemieën en andere rampen werd het volk voorgespiegeld dat totale onderwerping aan de macht van kerk en adel hun god-gegeven morele plicht was. Zelf leefde die adel en hoge geestelijkheid er natuurlijk op los.

Interessant voor de tijd van de covid-hysterie is het basisverhaal waarmee die onderwerping werd beargumenteerd: het idee van de erfzonde. Iedereen werd verteld dat ze inherent zondig waren vanwege iets waar ze zelf niets aan konden doen (die slang en die appel in het Paradijs), en dat hun onsterfelijke ziel alleen een plekje in de hemel kon krijgen als ze zich klakkeloos zouden schikken naar de wetten van adel en kerk. Hele schare ketters, zoals de Kataren, werden verbrand omdat ze zelf de bijbel durfden lezen en interpreteren, wat een bedreiging was voor de positie van de kerk als enige ‘uitlegger’ van het woord van god.

In 2020 zagen we nagenoeg een perfecte kopie van dit soort gedachte, namelijk dat iedereen inherent zondig was (in de vorm van een mogelijke bron van infecties) en dat de enige hoop lag in blind opvolgen van de instructies van de nieuwe kerk (rivm/omt) en de adel (Rutte en consorten). Kritisch zelf bewijs bekijken werd afgedaan als ‘wappiegedrag’ en blind bevelen opvolgen werd aangemoedigd. Alternatieve media werd het leven zuur gemaakt en wederom schaarden de rechtbanken zich meestal blindelings achter de macht.[9]

Het volk werd ook nu als minderwaardig toegesproken en ieder slecht virusnieuws (de volgende uitbraak) werd geweten aan zondig gedrag van de bevolking (demonstraties en sociale menging). Frappant is dat we nu, net als in de middeleeuwen, weer dezelfde enorme ongelijkheid creëren in de economie[10]. Als de meerderheid economisch niets meer te vertellen heeft leidt dat kennelijk tot zondigheidspraatjes die gebruikt worden om een volk te kleineren, vooral als er een groepswaan optreedt. Het belooft weinig goeds voor wat er hierna kan komen als die ongelijkheid niet echt hard aangepakt wordt en het maatschappelijk middenveld, dat steunt op het MKB, zich niet verheft.

Het voornaamste verschil van toen met nu is dat de zondigheid ideologie van de middeleeuwen zich vooral beperkte tot het uitdagen van de macht: je was toen zondig als je je niet schikte. Er werd nog wel degelijk van de bevolking verwacht dat ze kinderen kregen en productief waren, zodat er voor de machthebbers een productief volk was om te belasten. De huidige situatie, waarin zelfs de voorplanting en productiviteit van het volk volstrekt onbelangrijk gevonden worden door de machthebbers en dus beiden achteruit hollen de laatste 12 maanden, is vrijwel uniek en niet lang vol te houden. Ook zijn natuurlijk de ideologische structuren die nu gegroeid zijn in de corona-hysterie lang niet zo diepgeworteld als die van de kerk in de middeleeuwen.

 

                De Vietnamoorlog

Ten tijde van de Vietnamoorlog (1960-1975) ontwikkelde zich aan de top van de Amerikaanse politiek een bunkermentaliteit. De militaire top en de president waren continu bezig met die oorlog en geobsedeerd met het beheersen van de informatiestromen naar het algemene publiek. Kritiek tegen die desastreuze oorlog, waarin de Amerikanen miljoenen Vietnamezen en Cambodjanen dood bombardeerden, kwam maar heel langzaam op gang en werd bruut onderdrukt, met instemming van het grote Amerikaanse publiek die het lang prima vond dat demonstraties uiteengeslagen werden (denk aan het Malieveld!). Pas na jaren van massale demonstraties thuis en verloren terrein in Vietnam haalden de Amerikaanse politici bakzeil, hoewel ze toen nog even gauw meer dan een miljoen mensen dood bombardeerden om een nietszeggend symbolisch vredesakkoord af te dwingen.

De overeenkomst met vandaag is de houding en de dagelijkse gang van zaken aan de top. Toen kregen de Amerikaanse politici regelmatig nieuwe informatie over de oorlog van hun generaals en werd ze continu voorgeschoteld dat ze aan het winnen waren en dat ze de controle hadden, praatjes die ze zelf dan weer verkochten aan de eigen bevolking die dat ook graag wilde geloven. De Amerikanen werd angst voor het Vietnamese communisme aangepraat en daarmee de morele noodzaak om miljoenen boeren uit te moorden.

Met corona zie je precies dezelfde mentaliteit in politiek Nederland: een heel apparaat van informatievoorziening en nep-controle heeft rondom de politici wortel geschoten. Het kabinet is zelf volledig doorgedraaid in de fantasie dat ze echt controle heeft over een virus. De angst die de bevolking werd aangepraat wordt nu gebruikt om beleid te verdedigen die de zaken alleen maar erger maakt omdat de bevolking alleen maar ongezonder wordt van lockdowns.[11] En de schade wordt systematisch genegeerd en gebagatelliseerd alsof zaken als de toekomst van onze kinderen er niet toe doen.

Een groot verschil is dat in de Vietnamoorlog de meeste slachtoffers ver wegwaren van de politici, terwijl in coronatijden het welzijn van het eigen volk het voornaamste slachtoffer is.

Helaas kwamen de Amerikaanse politici met hun vele oorlogsmisdaden tijdens de Vietnamoorlog weg en was de voornaamste les die het Amerikaanse leger onthield van die oorlog dat ze in de toekomst nog beter de media moesten beheersen om te voorkomen dat het eigen volk de steun opzegde. Die lessen paste ze inderdaad vrij succesvol toe in de oorlogen in Irak en Afghanistan die daarom ook weer veel te lang duurden omdat het thuispubliek de futiliteit en oorlogsmisdaden in die oorlogen gewoon niet te horen kreeg. De destijds bedachte media controletechnieken (bevriende journalisten krijgen exclusief toegang tot de machthebbers en worden daarmee onkritisch) zijn nu ook in Nederland ingeburgerd en een voorname reden voor het gebrek aan kritische geluiden in veel Nederlandse media.

 

                De fascisten, communisten, en nazi’s van de jaren 1920-1945.

In het Italië van de jaren 20 maakte het opkomende fascisme een enorme geestdrift los, wat je later ook weer zag in vele Oost-Europese landen en natuurlijk in Duitsland. De Sovjet-Unie was toen ook net in aanbouw en de leiding slaagde erin via enorme repressie en geweld om hun volk geestdriftig te maken voor het communistische ideaal.

Een voorname overeenkomst met de corona-obsessie is het idee dat je het volk moet zuiveren van iets wat er zogenaamd niet in thuishoort. Onder de nationaalsocialisten waren dat de kritische intellectuelen, de socialisten, de zigeuners, de zwakzinnigen, en natuurlijk de joden. Onder de Sovjets waren dat de kapitalisten, de vrije boeren, en de ‘verkeerde’ socialisten. Heden ten dage is dat een virus en ook de critici. Het beeld dat je iets ‘vreemds’ uit het volk kan en moet krijgen is nagenoeg identiek. Het idee van een leiding die aangeeft hoe dat dan moet, en de angst voor vijanden die je van het juiste pad afbrengen, is wederom hetzelfde.

Het fascisme/nazisme werd uiteindelijk op het slagveld verslagen en de Sovjet-Unie verloor gaandeweg de geestdrift om een falend experiment vol te blijven houden. De overwonnen fascisten/nazi’s werden berecht terwijl de Sovjetleiders die de Stalin-periode overleefd hadden gewoon aan ouderdom stierven.

Het grootste verschil met toen is dat de huidige obsessie lang niet dezelfde kracht heeft. Het fascisme/nazisme en het communisme waren niet alleen destructief maar ook enorm constructief: ze hadden een toekomstvisioen wat prachtig klonk voor miljoenen burgers die er dan ook echt enthousiast aan meewerkten. De Duitsers werd verteld dat ze het uitverkoren volk waren die weldra de wereld gingen beheersen en de Sovjetbevolking werd verteld dat ze de superieure maatschappij aan het opzetten waren die vrede en welvaart naar de wereldbevolking ging brengen. Dat maakte een enorm enthousiasme en creativiteit los, wat dan weer een gevaar voor de rest van de mensheid was.

De corona-ideologie daarentegen is zo ongeveer de meest diepdroevige ideologie die je kunt verzinnen en dan ook relatief weinig creatiefs losmaakt: het is een ideologie van extreme eenzaamheid en angst voor iedereen dichtbij, die als toekomstbelofte heeft dat als je niets leuks meer doet in je leven, je aan iets anders dan corona gaat sterven. Het volk wordt ermee gereduceerd tot passief stemvee en virusdrager. Het kan nauwelijks nihilistischer.

De les voor vandaag is dat van de corona-hysterie veel minder te vrezen valt dan van de ideologieën van de jaren 1920-1940 en dat de machthebbers waarschijnlijk alleen ter verantwoording geroepen gaan worden als ze een machtige groep kwaad genoeg maken om ze omver te werpen.

 

                Lessen en conclusies

Verschillende historische groepswanen belichten verschillende aspecten van de huidige corona-hysterie.

De bunkermentaliteit van adviseurs en regeringen die we nu in Nederland zien lijkt het meest op die van de Vietnamoorlog. Het moraliseren, de verbastering van wetenschap, en de populariteit van een zelfdestructieve ideologie lijkt het meest op de Amerikaanse Drooglegging. Het basisverhaal dat iedereen inherent zondig is en dat alleen via totale onderwerping aan gezag de bevrijding komt van die zondigheid, lijkt het meest op de erfzonde gedachte van de middeleeuwse kerk. Het gevecht van corona-critici tegen een gecorrumpeerde elite en goedgelovige media lijkt het meest op het gevecht van de Dreyfusards. De basis-waan dat een volk zich moet ontdoen van iets wat vreemd is lijkt het meest op dezelfde soort waan van het nationaalsocialisme.

Geen enkele historische analogie is perfect maar deze blik op het verleden suggereert wel een aantal lessen voor de nabije toekomst. Een is dat de tijdsduur van de huidige hysterie hoogstens in jaren en mogelijk nog maar enkele maanden gemeten moet worden, niet decennia: de zelfdestructie inherent in huidig beleid is veel groter dan die van de Drooglegging of de Vietnamoorlog waarvan de populariteit in ongeveer 5 jaar afbrokkelde. De corona-hysterie duurt nu al een jaar en is al duidelijk in vele landen op zijn retour, wat ook in Nederland snel begint te gebeuren.

De tweede les voor de toekomst is dat de schuldigen er waarschijnlijk mee weg gaan komen. De enige keer in de voorbeelden hierboven dat de machthebbers de dans niet konden ontspringen was toen een duidelijke vijand ze overwon en voor een rechter sleepte: de fascisten en nazi’s werden voor het Nurembergtribunaal gesleept, waar de rechters wetten formuleerde over medische experimenten die de Nederlandse regering mijns inziens duidelijk overtreden heeft. In alle andere gevallen kwamen er weliswaar uiteindelijk andere machthebbers maar die vonden altijd dat ze wat beters te doen hadden dan veel moeite steken in het vervolgen en straffen van de oude machthebbers. Het volk zelf vergat ook vaak liever waar ze eerder aan meewerkten.

Een derde les is dat we waarschijnlijk niet zomaar van een of ander zondigheidsverhaal af zijn: het corona-beleid heeft de ongelijkheid die daarvan de eigenlijke wortel is juist veel erger gemaakt. Tenzij het volk zich echt fanatiek om die gelijkheid druk gaat maken en verantwoordelijkheid neemt voor de eigen politieke macht, vrees ik dat ze met andere zondigheidsverhaaltjes onderdrukt gaan blijven. Wellicht komt er in sommige kringen een nieuw Verlichtingsdenken die zich daartegen verzet.

De vierde les is wat er zo uniek is aan de corona-hysterie: een ideologie die onmenselijker is dan al het voorgaande in de geschiedenis dat ik ken. Het feit dat zelfs de voortplanting en productiviteit van de bevolking irrelevant is, is nagenoeg uniek: wat machthebbers zich in het verleden ook in hun bol haalden, ze wilde toch steevast een groeiende welvarende bevolking hebben om te kunnen belasten. Nu wordt de bevolking gezien als louter stemvee en virusdragers. We hoeven het dan ook niet hebben over de illusie dat deze tijd is zoals de tweede wereldoorlog waarin bevolkingen samen een gevecht geleverd hebben dat dat volk sterker maakte: in de tweede wereldoorlog waren de creativiteit en arbeid van de strijdende bevolkingen echt nodig om de strijd te voeren, terwijl nu die bevolkingen muisstil thuisgehouden worden in zogenaamde hoop tot verlossing door medische wonderen die door een kleine club aangedragen worden. De tweede (en eerste) wereldoorlogen zorgden voor een enorme emancipatie van volkeren, terwijl de corona-hysterie juist slaven heeft gemaakt van velen.

De grootste dreiging van de corona-hysterie is dan ook dat grote delen van het volk hun onafhankelijke productieve rol verloren hebben, en daarmee politiek gaandeweg irrelevant worden. Voorname wapens om relevantie terug te winnen zijn liefde en waarheid!

---

[1] Dit stuk volgt in grote lijnen het engelstalige eerdere artikel https://clubtroppo.com.au/2021/01/08/historical-analogies-for-the-covid-mania/

[2] https://courses.lumenlearning.com/sociology/chapter/collective-behavior/

[3] Zie hier voor hoe die groepsobsessie in maart-mei onverwacht tot stand kwam: https://clubtroppo.com.au/2020/06/17/what-kind-of-crowd-are-we-now-seeing-the-5-surprises-in-this-pandemic/

[4] https://en.wikipedia.org/wiki/Prohibition_in_the_United_States

[5] https://viruswaarheid.nl/medisch/modellen/waarom-zitten-de-corona-modellen-er-zo-ver-naast/

[6] https://viruswaarheid.nl/informeren/hoe-groot-is-de-sociale-en-economische-schade-van-het-corona-beleid/

[7] https://en.wikipedia.org/wiki/Dreyfus_affair

[8] https://viruswaarheid.nl/medisch/modellen/waarom-zitten-de-corona-modellen-er-zo-ver-naast/

[9] https://viruswaarheid.nl/juridisch/procederen/het-verdrag-van-siracusa/

[10] https://viruswaarheid.nl/informeren/winnaars-en-verliezers-van-lockdowns-aandeelmarkten-en-het-mkb/

[11] Zie https://clubtroppo.com.au/2021/02/03/covid-congestion-effects-why-are-lockdowns-so-deadly/

VIRUSWAARHEID