In het ergste geval zal onze wereldorde instorten

 Leren van de geschiedenis

13-11-2020

In het ergste geval zal onze wereldorde instorten

Interview door t-online met Professor Harari

Het coronavirus doet de wereld schudden, maar dat is niet meer het enige globale gevaar: historicus Yuval Noah Harari legt in een interview van T-online uit waarom de mensheid nu wordt bedreigd met totale bewaking. De coronacrisis zet de wereld op z’n kop, maar kan wel eens het begin van een nieuw tijdperk inluiden: dat van de totale bewaking van alle mensen. Dat zegt Yuval Noah Harari, één van de meest vooraanstaande meesterbreinen van onze tijd. Wat nu als sciencefiction klinkt, kan binnenkort werkelijkheid worden – en daar houdt het misschien niet bij op.

De Israëlische historicus en bestsellerauteur denkt dat het denkbaar is dat de mensheid in het licht van de dramatische technologische vooruitgang zich opsplitst in een paar bevoorrechte mensen die kunnen profiteren van alle rijkdommen en voordelen van nieuwe technologieën, en in een enorme “nutteloze kaste” van mensen die uiteindelijk uit de loop van de geschiedenis zullen verdwijnen. Wat we vandaag kunnen doen, niet alleen om de coronacrisis te overwinnen, maar ook om de gevaren van de toekomst af te wenden, geeft Harari in een interview met t-online aan:

Digitale revolutie

t-online: Professor Harari, de wereld lijdt al maandenlang onder de coronapandemie. In hoeverre zal deze crisis de politiek, de economie en ons sociale leven veranderen?

Yuval Noah Harari: Historisch gezien is deze pandemie niet zo gevaarlijk als de epidemieën uit het verleden. Het coronavirus is niet de Zwarte Dood uit de Middeleeuwen en ook niet de Spaanse Griep van 1918, die vanuit medisch oogpunt veel rampzaliger waren. De politieke en economische gevolgen van de coronapandemie kunnen echter enorm zijn: In het ergste geval stort onze wereldorde in. Of in ieder geval zal die verder gedestabiliseerd worden.

t-online: Laten we dus even in de toekomst kijken: wat zullen de mensen zich herinneren als ze over 50 jaar op deze epidemie terugkijken?

Yuval Noah Harari: Over 50 jaar zullen de mensen zich de epidemie zelf niet meer zo goed herinneren. In plaats daarvan zullen ze zeggen: Dit was het moment waarop de digitale revolutie werkelijkheid werd.

Onlinewereld en bewaking

t-online: U zegt dat omdat veel mensen door het internet werken en met hun vrienden communiceren en ook hun vrije tijd digitaal doorbrengen sinds het begin van de corona-crisis?

Yuval Noah Harari: Precies, de mensheid stemt er nu mee in om een groot deel van haar leven online door te brengen. Dit heeft voordelen, maar brengt ook een gevaar met zich mee: in het ergste geval zullen de mensen over 50 jaar zich herinneren dat in 2020, met behulp van de digitalisering, de alomtegenwoordige bewaking door de staat begon.

t-online: Echt waar? In China was de bewaking van de bevolking door de autoriteiten al voor het uitbreken van de coronacrisis een feit. Maar de situatie in West-Europa is heel anders.

Yuval Noah Harari: U hebt gelijk, democratische, pluralistische maatschappijen verzetten zich tegen dit soort controle van de bevolking – nog. Maar in het licht van de corona-epidemie zouden liberale democratieën erin kunnen meegaan hun burgers onder sterke bewaking te plaatsen. 24-uursbewaking is helemaal geen probleem meer in onze toenemende digitale wereld. Ik weet niet zeker of dit scenario zal plaatsvinden. Maar ik ben bang dat totale controle een gevolg kan worden van de coronacrisis. Veel dingen die een jaar geleden nog ondenkbaar waren in het Westen, zijn daar nu door de pandemie ook ineens aanvaardbaar geworden.

Opslag gezondheidsgegevens

t-online: Wat bijvoorbeeld?

Yuval Noah Harari: Bijvoorbeeld het opslaan van gezondheidsgegevens, het opgeven van namen en adressen bij het bezoeken van een restaurant en het voorschrijven van het aantal personen dat mag worden uitgenodigd voor een privéfeest thuis. De meeste mensen accepteren dat op dit moment. Bewaking op zich is immers geen slechte zaak.

t-online: Waarin schuilt het gevaar dan?

Yuval Noah Harari: Bewaking is de beste verdediging tegen epidemieën. In het verleden was slechts een oppervlakkige controle van mensen mogelijk, maar onze huidige technologische mogelijkheden gaan veel verder. Ze kunnen letterlijk in het lichaam van mensen kijken en vaststellen of iemand ziek is. Dit wordt al in de praktijk toegepast in China, waar apps de belangrijkste gezondheidsgegevens van burgers opslaan en de staat deze kan uitlezen en massaal vergelijken. Oppervlakkig is dit praktisch: hoe eerder een epidemie wordt ontdekt, hoe gemakkelijker deze kan worden gestopt. Maar we moeten voorzichtig zijn: Wat in de ene regio van de wereld wordt uitgeprobeerd, zal zich uiteindelijk naar andere regio’s verspreiden. De totalitaire verleiding is groot in tijden van corona.

t-online: Kunt u alstublieft wat concreter zijn: Waar ziet u een totalitaire trend?

Yuval Noah Harari: Bijvoorbeeld in het feit dat China zijn strategie tegen Corona als een succes beschouwt. Het is dan ook te verwachten dat het regime de daar gebruikte methoden zal verfijnen en uitbreiden en naar andere landen overbrengen. Een constante biometrische controle van de bevolking zou het ook mogelijk maken om andere gevaren dan Covid-19 op te sporen. Bijvoorbeeld de jaarlijkse griep of kanker. Vanuit het oogpunt van het gezondheidsbeleid is dit een positieve ontwikkeling. De cruciale vraag is hoe er met deze verantwoordelijkheid omgegaan wordt. Volledige controle kan immers niet alleen worden gebruikt om de gezondheidszorg te verbeteren.

Totale digitale controle

t-online: Maar ook voor een volledige controle van de mensen?

Yuval Noah Harari: Precies, namelijk wereldwijd.

t-online: Momentje, u bedoelt van álle mensen?

Yuval Noah Harari: Ja, van alle mensen. Vandaag de dag zijn we in staat om de perfecte dictatuur te vestigen. Het zou een autoritair regime zijn zoals deze planeet nog nooit eerder heeft gezien. Een dictatuur die erger is dan nazi-Duitsland of de Sovjet-Unie onder Josef Stalin is vandaag de dag denkbaar. In de 20e eeuw werd elk totalitair regime nog beperkt door een fundamentele technologische grens. Berekend per hoofd van de bevolking had waarschijnlijk geen enkele geheime dienst meer personeel om de bevolking te controleren dan de Oost-Duitse staatsveiligheidsdienst (Stasi). Maar zelfs de Stasi had niet genoeg personeel om elke DDR-burger 24 uur per dag in de gaten te houden.

t-online: Om nog maar te zwijgen van de gigantische papierberg die elke bewakingsoperatie met zich meebracht.

Yuval Noah Harari: Juist, maar de nieuwe technologieën van de 21e eeuw maken dit nu mogelijk. Je hebt geen spion meer nodig die op straat mensen in de gaten houdt. In plaats daarvan zijn er camera’s, microfoons, sensoren. De evaluatie van al deze gegevens kan worden gedaan door een kunstmatige intelligentie die zelfs kan berekenen hoe een gecontroleerd persoon zich in de toekomst waarschijnlijk zal gedragen. Voor het eerst in de geschiedenis is totale bewaking mogelijk. Je kunt meer over mensen te weten komen dan zij over zichzelf weten. Dit is het echte gevaar van de huidige crisis: dat de digitale bewakingstechnologie door de wereldwijde gezondheidscrisis wordt gelegitimeerd, zelfs in democratische samenlevingen die zich eerder tegen dit soort bewaking hebben verzet.

t-online: Maar staten als Duitsland hebben strenge wetten inzake gegevensbescherming.

Yuval Noah Harari: Ja, maar niets is onveranderlijk. Dat hangt af van de omvang van de crisis. Als mensen echt tussen gezondheid en privacy moeten kiezen, zullen ze bijna altijd bereid zijn om het laatste op te offeren.

In de toekomst direct ingrijpen

t-online: Dat klinkt zo abstract, kunt u het wat concreter maken?

Yuval Noah Harari: Laten we aannemen dat de coronasituatie nu nog erger wordt. Of dat er op een gegeven moment weer een gevaarlijke pandemie komt. Op dat moment kunnen overheden en burgers voor een keuze worden gesteld: Ofwel sluit je weer alles af, de economie lijdt er enorm onder en in het ergste geval verlies jij evenals duizenden anderen je baan , ofwel ga je ermee akkoord dat de staat je per direct volledig in de gaten mag houden, zodat hij onmiddellijk kan ingrijpen in geval van contact met een besmette persoon. Wat zou u kiezen?

t-online: We vermoeden dat veel mensen voor de tweede optie zouden kiezen. 

Yuval Noah Harari: Sterker nog, het is zeer waarschijnlijk. Zowel in West-Europa als in China. Dat is bedreigend! Ik ben geenszins tegen het verbeteren van de gezondheidspreventie door middel van bewaking, maar deze moet altijd in evenwicht zijn en gebonden aan democratische regels. Als de overheid de controle van de burgers versterkt, moeten de burgers de controle van de overheid dus aanscherpen. Alle verzamelde gezondheidsgegevens mogen daarom alleen beschikbaar zijn voor de autoriteiten die zich bezighouden met de bestrijding van epidemieën. Alle anderen mogen die niet zien of gebruiken – anders is de verleiding te groot om het voor andere doeleinden te gebruiken. De geschiedenis van de mensheid heeft aangetoond dat wij mensen de neiging hebben om alles te doen wat we kunnen.

Leren van de geschiedenis

t-online: Deze bewering is ook te vinden in uw nieuwe boek dat u momenteel publiceert: In uw grafische roman, een soort historisch stripverhaal, gaat u in op de vooruitgang van de Homo sapiens. Wat is uw oordeel, hebben we iets geleerd van de ervaringen van onze voorouders?

Yuval Noah Harari: We kunnen uit de geschiedenis vooral leren welke fouten we op lange termijn hebben gemaakt. Dat begon al helemaal aan het begin. Veel mensen beschouwen de landbouwrevolutie van zo’n 10.000 jaar geleden, toen mensen zich ontwikkelden van jagers en verzamelaars tot boeren, nog steeds als een grote verbetering. In feite maakte die het leven van de meeste mensen veel, veel erger. Het leven van een gemiddelde boer in het oude Egypte of later in het middeleeuwse

Duitsland was veel moeilijker dan dat van een jager-verzamelaar van zo’n 300.000 jaar geleden. Want de immense welvaart die werd bereikt door het op een vaste plaats vestigen en de landbouw kwam ten goede slechts aan een kleine elite. Deze maakte het zich comfortabel in paleizen, terwijl de rest van de mensen verhongerde en geteisterd werd door ziektes en conflicten. Pas in de 20e eeuw zagen “normale” mensen een aanzienlijke verbetering van hun levensstandaard en een verlenging van hun levensverwachting.

t-online: Staan we vandaag opnieuw op een kruispunt? Ook digitale verandering en automatisering zou de mensheid kunnen verdelen in profiteurs en underdogs.

Yuval Noah Harari: Dat is inderdaad een gevaar. Het is niet vanzelfsprekend dat iedereen zal profiteren van de voordelen van digitalisering en automatisering.

Kunstmatige intelligentie

t-online: In ons laatste interview van twee jaar geleden beschreef u het risico dat de biotechnologie een kaste van “supermensen” zou kunnen voortbrengen, terwijl de rest van de mensheid wordt gedeclasseerd als een “nutteloze” kaste.

Yuval Noah Harari: In het ergste geval zullen delen van de mensheid zelfs verdwijnen. In mijn nieuwe boek, leg ik dit uit: 50.000 jaar geleden waren er naast de Homo sapiens minstens vijf andere menselijke soorten op aarde. Maar toen onze voorouders zich over de planeet verspreidden, verdwenen al deze andere menselijke soorten. Hebben we hen weggevaagd in de eerste etnische zuivering in de geschiedenis? Of zijn ze geleidelijk verdwenen omdat de Homo sapiens superieur was aan hen? We weten het niet zeker. Wat we wel weten: Vandaag de dag is er een nieuw soort entiteit op aarde, de kunstmatige intelligentie. Deze AI kan ons dat aandoen wat wij de Neanderthalers hebben aangedaan.

Kantelpunt

t-online: Kunstmatige intelligentie kan ons uiteindelijk uitroeien?

Yuval Noah Harari: Ik ben geen profeet, maar het is denkbaar. Het hangt af van de beslissingen die we de komende maanden en jaren nemen. Alles is mogelijk. De coronacrisis kan worden gebruikt om de haat tussen verschillende staten aan te wakkeren, zoals bijvoorbeeld de US-Amerikaanse president Trump doet. Evenzo zouden sommige landen die in een vroeg stadium een vaccin ontwikkelen, dit voordeel kunnen gebruiken om een politieke dominantie op te bouwen over staten die nog geen vaccin hebben. Anderzijds zou de crisis kunnen leiden tot een betere samenwerking tussen de staten bij de bestrijding van het virus. Corona heeft zeker het potentieel om van de wereld een betere plek te maken – als we daar actief voor kiezen. Het zou een signaal zijn voor de mensheid, dat samenwerking iedereen helpt en dat we kunnen leren om toekomstige crises beter te beheersen.

Homo sapiens

t-online: Wij mensen noemen onszelf Homo sapiens, “wijze man”. Hadden we niet allang moeten de kennis verworven moeten hebben dat samenwerking beter is dan conflict?

Yuval Noah Harari: In feite zijn de relaties tussen de mensen in ons heden beter dan ooit tevoren in de afgelopen 10.000 jaar – ondanks alle oorlogen en conflicten, ondanks nepnieuws en populisme.

t-online: Er bestaat dus hoop?

Yuval Noah Harari: Er is altijd hoop. Tegenwoordig sterven er meer mensen op de wereld omdat ze te veel eten dan omdat ze te weinig te eten hebben. Er sterven meer mensen aan hun verouderingsverschijnselen dan aan infectieziekten. Wij mensen hebben geleerd om efficiënt samen te werken, we wisselen ideeën en kennis uit. We mogen niet altijd alleen naar het negatieve in de wereld kijken, maar we moeten ook erkennen: Als elk individu zich beter gedraagt, wordt de wereld een betere plek. Het is geen natuurwet dat we tegen elkaar moeten vechten. Wanneer er conflicten ontstaan, is dat uitsluitend te wijten aan ons gedrag – en aan de manier waarop we technologie gebruiken.

Nieuwe technologieën

t-online: Dus zijn nieuwe technologieën de sleutel tot ons geluk?

Yuval Noah Harari: Technologieën kunnen ons leven redden en ze kunnen ons vernietigen. Dat is tegenwoordig niet anders dan duizenden jaren geleden. Weet u welk gereedschap duizenden jaren geleden een echte doorbraak betekende?

t-online: De vuistbijl?

De Naald

Yuval Noah Harari: Nee, de naald, misschien wel het meest onderschatte voorwerp dat de Homo sapiens ooit heeft gemaakt. Met behulp van de naald konden onze voorouders, die uit Afrika kwamen, de noordelijke delen van Europa en Azië koloniseren en de Neanderthaler verdringen, ook in het gebied waar nu Duitsland ligt. Met behulp van dit kleine instrument waren ze in staat om beschermende kleding te naaien van huiden en dierenhuiden in koude streken. Op deze manier bereikte de Homo sapiens ook Amerika – wat de Neanderthalers en andere menselijke soorten nooit gelukt was.

t-online: We stellen vast: we kunnen blij zijn dat ónze voorouders de naald hebben uitgevonden.

Yuval Noah Harari: De naald was een zeer nuttige uitvinding – maar tegelijkertijd maakte die enorme moordpartijen mogelijk.

t-online: Wat, de naald?

Yuval Noah Harari: De naald. Toen de Homo sapiens zo’n 15.000 jaar geleden Amerika bereikte – mede dankzij zijn zelfgenaaide, warme kleding – veroorzaakte hij één van de grootste ecologische rampen in de recente geschiedenis van de aarde. In die tijd was er in Amerika nog een opmerkelijke megafauna: mammoeten, reuzenbevers en allerlei andere wezens. Mensen hebben hen allemaal binnen een paar duizend jaar uitgeroeid. Ze deden hetzelfde op het Australische continent en overal waar ze heen gingen. De mens is de ergste seriemoordenaar ooit. Dus of een nieuwe technologie goed of slecht is, dat ligt er aan hoe je het bekijkt. Hoor je bij de overlevende winnaars of bij degenen die zijn uitgeroeid.

Verhalen vertellen

t-online: Maar het was toch niet alleen de naald die de homo sapiens tot heerser van de planeet maakte.

Yuval Noah Harari: Nee, een andere menselijke uitvinding was nog effectiever: het vertellen van verhalen. Niet de Neanderthalers, niet de chimpansees of andere soorten beheersen deze wereld, maar wij. Dat komt omdat we in veel grotere aantallen kunnen samenwerken dan anderen. Daarom konden we kathedralen bouwen en kruistochten houden. De basis voor deze vorm van samenwerking zijn fictieve verhalen, en religies zijn daar het beste voorbeeld van. Je zal nooit in staat zijn om een miljoen chimpansees te overtuigen om in een heilige oorlog ten strijde te trekken tegen andere “slechte” chimpansees aan de andere kant van de wereld – met het vage vooruitzicht om een stapel bananen in de hemel te ontvangen bij voortijdig sterven. Bij ons mensen is het anders. We verzinnen verhalen en gebruiken die om andere mensen aan ons te binden en hen te overtuigen van onze ideeën.

t-online: Hebben we met het oog op de levensbedreigende klimaatcrisis een nieuw verhaal nodig om onze beschaving te redden?

Yuval Noah Harari: Ja, en onze menselijke geschiedenis levert ons de les. In het verleden hebben we alle andere menselijke soorten uitgeroeid – en nu zijn we er zelfs mee bezig onszelf te vernietigen. We hebben dus dringend een nieuw verhaal nodig. Een verhaal dat net zo overtuigend is als het grootste menselijke verhaal.

Geldverhaal

t-online: Welke is dat?

Yuval Noah Harari: Het geld. Er is niets waar mensen meer in geloven dan geld. De beste verhalenvertellers ter wereld zijn niet de Nobelprijswinnaars voor de literatuur, maar voor de economie. Ze overtuigen miljarden mensen over de hele wereld om een maand lang hard te werken om te eindigen met een paar stukjes papier in hun handen of een paar cijfers op hun bankrekening. Waarom doen wij mensen zoiets onverstandigs? Omdat we geloven wat de bankiers ons vertellen.

Complottheorieën

t-online: Op dit moment hebben we de indruk dat heel veel mensen ook allerlei complottheorieën geloven.

Yuval Noah Harari: Geen wonder. In tijden van crisis vragen mensen des te meer om simpele zekerheden. Het is erg ingewikkeld om te begrijpen wat een virus precies is, hoe het zich vermenigvuldigt en hoe het zich verspreidt. Complottheorieën zijn voor veel mensen een handige manier om het probleem zogenaamd te begrijpen zonder er diep op in te hoeven gaan: ze geloven dat sommige regeringen of miljardairs dit virus in het laboratorium hebben laten ontwikkelen om de wereldheerschappij over te nemen. Absurd! Complottheorieën suggereren dat de hele wereld kan worden gecontroleerd door een kleine elite, maar dit is volkomen onrealistisch. Als je naar de geschiedenis van de mensheid kijkt, is het duidelijk dat zelfs de machtigste regeringen zich vaak niet bewust zijn van wat er gebeurt. Ze maken plannen – maar precies het tegenovergestelde gebeurt.

Amerikaanse invasie

t-online: Geeft u me een voorbeeld.

Yuval Noah Harari: Bijvoorbeeld de Amerikaanse invasie van Irak in 2003. De VS beweerden dat Irak massavernietigingswapens bezat en vielen het land aan, met de sterkste militaire macht ter wereld, ondersteund door talrijke geheime diensten met de modernste technologie, inclusief satellieten. In Bagdad kon niemand koffie drinken op het terras zonder dat de CIA het in de gaten had. Toch is het Amerikaanse plan om Irak in westerse zin te democratiseren volledig mislukt. Tal van Amerikaanse soldaten zijn gewond geraakt of gedood, de wereldmacht VS is vernederd en tegenwoordig heeft uitgerekend Iran de controle over grote delen van het buurland. In dit licht bezien was dit een echt historisch complot dat totaal mislukt is. Complexe machtsplannen blijven zelden verborgen en ze slagen zelden. Het is belachelijk om nu te geloven dat een paar op macht beluste miljardairs de hele wereld zouden kunnen overnemen gebruik makend van een virus.

Nieuw boek

t-online: Laten we tot slot teruggaan naar uw nieuwe boek: als historicus heeft u tot nog toe alleen door middel van woorden met uw lezers gecommuniceerd. Uw Graphic Novel is vooral gebaseerd op beelden. Is dit een grote uitdaging voor u als auteur?

Yuval Noah Harari: Het was het leukste wat ik ooit heb gedaan in mijn academische carrière. En het was heel, heel ingewikkeld. Gelukkig had ik twee zeer getalenteerde medestrijders aan mijn zijde, Daniel Casanave en David Vandermeulen. Samen hebben we alle academische conventies gebroken. We verklaren de wedstrijd van de verschillende menselijke soorten in het boek aan de hand van een realityshow. We ontlenen kenmerken uit het superheldengenre en detectiveverhalen. Sommige beslissingen waren echter heel moeilijk te nemen.

t-online: Welke?

Politici antwoorden Harari: “Daar waarschuwen we sinds vele jaren voor” 

Yuval Noah Harari: “We kunnen het paradijs of de hel op aarde scheppen.” 

Epidemieën in de geschiedenis: “De overlevenden waren immuun, de anderen dood.”

Yuval Noah Harari: Neem onze afbeelding van de vroege Homo sapiens: In eerdere weergaven in boeken en films ziet deze persoon er bijna altijd uit als een moderne West-Europese man. Maar hij kwam uit Afrika. En vrouwen speelden een zeer belangrijke rol. Dus braken we de gebruikelijke clichés. We hebben geprobeerd om het verleden van de mensheid zo spannend mogelijk weer te geven, maar wel objectief en zonder vooroordelen. Ik hoop dat het ons gelukt is.

t-online: Professor Harari, heel erg bedankt voor het gesprek.

Bronnen:

Persoonlijk gesprek via videoconferentie
https://www.t-online.de/nachrichten/wissen/geschichte/id_88582030/harari-zur-pandemie-corona-hat-das-potential-die-welt-besser-zu-machen-.html?utm_source=pocket-newtab-global-de-DE

Viruswaarheid