Oud-minister Bert de Vries: ‘De euro heeft veel ellende aangericht’

De euro is mislukt en het hyperkapitalisme maakt meer kapot dan ons lief is. Oud-minister Bert de Vries bijt op 82-jarige leeftijd hard van zich af.

Ruurd Ubbels 12-6-2020 

Bert de Vries heeft er de notulen van de ministerraad uit de jaren 1989-1994 nog eens op nageslagen. Inderdaad had hij toen niet goed in de gaten dat Nederland in de aanstaande eurozone een belangrijk deel van zijn soevereiniteit zou inleveren. Stom.

Die misrekening heeft nu echter wel een boeiend boek opgeleverd: Ontspoord kapitalisme. De oud-minister stelt daarin de euro ter discussie. Maar waarom sloeg hij dertig jaar geleden niet aan toen de munt in het leven werd geroepen? Het onderwerp leefde simpelweg niet op het Binnenhof. Hoewel in december 1991 in nota bene Maastricht onder Nederlands voorzitterschap werd besloten tot de oprichting van een Europese muntunie, was er in het CDA/PvdA-kabinet weinig belangstelling voor, schrijft de oud-minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en toen nog CDA-lid.

In de kabinetsnotulen is niets vermeldenswaardig over de komst van de euro te vinden, ‘ook niet over mijn eigen opstelling’, schrijft De Vries halverwege zijn boek. ‘Alleen in de biografie van de toenmalige minister van Financiën Wim Kok kwam ik een passage tegen waaruit blijkt dat de minister van Economische Zaken, Koos Andriessen, en ik serieuze bedenkingen hadden. Hard tegengestribbeld hebben we echter niet. Het leek allemaal nog ver weg. En we hadden wel wat anders aan ons hoofd.’

onvergeeflijk lichtzinnig

De Vries biedt zo een ontluisterende kijk op hoe overheidsbeleid soms tot stand komt: ad hoc en te weinig doordacht. Met alle gevolgen van dien; De Vries meent dat de euro, waarover indertijd ‘onvergeeflijk lichtzinnig’ is gedacht, als mislukt moet worden beschouwd. Zijn spijt heeft hij omgezet in een hernieuwde visie en verwoord in het dikke, maar soepel geschreven Ontspoord kapitalisme.

De euro heeft veel ellende aangericht, betoogt De Vries, die zich onder meer beroept op Nobelprijswinnaar Joseph Stiglitz. Door de euro zouden de economieën van de lidstaten naar elkaar groeien en zou extra economische groei ontstaan. De eurolanden leverden daarvoor soevereiniteit in, zoals het in waarde kunnen laten dalen van hun nationale munten bij economische tegenslag. Echter, gemiddeld presteren de EU-lidstaten die buiten de muntunie zijn gebleven ‘iets beter’ dan de landen die wel toegetreden zijn, schrijft De Vries. ‘De belangrijkste profiteurs zijn multinationals en beleggers.’

Bovendien zijn de spanningen in Europa toegenomen, omdat landen wel dezelfde munt hebben, maar uiteenlopende economieën. Kijk maar naar de Griekse crisis en het geruzie over ‘coronahulp’ aan de zuidelijke lidstaten. Zijn de eurolidstaten erop gericht om elkaar te helpen, of om de muntunie overeind te houden? De Vries vreest het laatste.

euro light

De oud-minister wil een euro light, waarbij de lidstaten terugkeren naar een nationale valuta. De euro blijft dan wel bestaan, maar alleen nog voor het grensoverschrijdend betalingsverkeer. Op die manier kunnen overheden voor binnenlands gebruik weer een eigen begrotings- en wisselkoerspolitiek voeren om - in geval van nood - hun economieën te steunen. Dan zijn ze niet meer afhankelijk van de grove maatregelen van de Europese Centrale Bank (ECB), die goed zijn voor het ene euroland, maar funest voor het andere.

Het betoog van De Vries klinkt logisch; het is niet vanzelfsprekend dat de euro een Europees betaalmiddel voor de eeuwigheid is. Maar zoals over de voordelen van de euro vooraf slechts gespeculeerd kon worden, zo is het ook met de euro light van De Vries. Waarom zou dit wel een succes worden? Eén euro voor grensoverschrijdend handelsverkeer, terwijl landen het recht terugkrijgen om met de waarde van hun nationale munt te rommelen? Wie of wat bepaalt straks dan nog de waarde van die euro?

En soms hakt De Vries wel heel wild, bijvoorbeeld als hij de ECB verwijt dat we geen rente meer op ons spaargeld krijgen. Ook de centrale bank van de VS, de Fed, stunt met lage rentes. Sterker nog, tot in Australië aan toe is de rente laag. Dit heeft onder meer te maken heeft met de wereldwijde spaarzin van mensen als gevolg van de vergrijzing. De Vries stapt er overheen.

minder bestaanszekerheid

In verschillende media heeft Ontspoord kapitalisme aandacht gekregen vanwege de kritiek op de euro, maar dit is niet het interessantste deel van De Vries’ boek. De euro illustreert hoe het neoliberalisme de afgelopen vier decennia onze samenleving heeft gevormd: meer ruimte voor het bedrijfsleven tegenover minder invloed voor nationale overheden en minder bestaanszekerheid voor de doorsnee werknemer.

Wie bijvoorbeeld wil begrijpen waarom zzp’ers en flexwerkers als eersten de rekening van de coronacrisis betalen, werpe een blik op de neoliberale draai. Na de economische crisis van de jaren ’70 werd de bestaanszekerheid ondermijnd door globalisering, minder spelregels en de overdracht van nationale bevoegdheden aan onder meer de EU. De verzorgingsstaat werd versoberd, want te duur. Terwijl na de Tweede Wereldoorlog ondernemingen vast personeel in dienst namen omdat ze een groot vertrouwen hadden in hun eigen continuïteit, zorgden globalisering en deregulering voor onzekerheid. De risico’s van het ondernemerschap werden afgeschoven op medewerkers in de vorm van tijdelijke aanstellingen en flexcontracten. Verloedering, noemt De Vries dit.

activistisch

De oud-minister beschrijft het allemaal helder. De toon van Ontspoord kapitalisme is soms wat activistisch, maar het boek wordt nergens ongeloofwaardig.

Weg met de elite die buitensporig van het hyperkapitalisme profiteert, is de conclusie waar De Vries naar toe werkt. De overheid moet het roer weer in handen nemen, want wanneer het kapitalisme geen eerlijke uitkomsten oplevert, moet zij gaan herverdelen om ‘de belangen van alle geledingen van de samenleving op een evenwichtige wijze te dienen’.

De Vries vat hier handzaam samen wat de afgelopen jaren in tal van rapporten is beschreven: de ongelijkheid in de westerse samenleving wordt zo groot, dat het kapitalisme de tak afzaagt waar het zelf op zit. Maar of De Vries’ alternatief soelaas biedt? Hij denkt zelf van wel, maar tegelijk refereert hij aan De onzichtbare hand van historicus Bas van Bavel, Daarin wordt beschreven hoe vrije markten in het verleden leidden tot economische, ­financiële en politieke uitwassen. Ongelijkheid steeg er tot hoge niveaus, omdat de elites op een vrije markt meer kansen opbouwden dan mensen zonder veel eigen vermogen. Dat egoïsme maakte stagnatie uiteindelijk onontkoombaar.

Wie goed om zich heen kijkt, ziet dat er in dit opzicht weinig is veranderd. ■

Ontspoord kapitalisme

Bert de Vries. Uitg. Prometheus,
Amsterdam 2020. 672 blz. € 29,99

+ lastige stof helder en toegankelijk uitgelegd

+ overtuigende kritiek op de uitwassen van het kapitalisme

beeld nd