Noodwet breekt grondwet? Is dit geen staatsgreep??

De Nederlandse regering heeft ten langen leste besloten dat voor de bestrijding van de Corona-crisis een Noodwet is benodigd. Heel opmerkelijk.

DOOR HANNIBAL · 12 JUNI 2020

Het meest opmerkelijk is nog dat de Corona-crisis zelf vrijwel lijkt opgelost. Een tweede golf is nog steeds een gevaarlijke mogelijkheid, maar in haar voorbeschouwing van de Noodwet (officieel de Tijdelijke wet maatregelen covid-19) heeft de regering het hierover niet. Dat bevestigt het idee dat de Noodwet in de eerste plaats is bedoeld om de wederopbouw na deze crisis in goede banen te kunnen leiden. Op zijn best.

Wim Voermans
Hoogleraar Wim Voermans schreef er op zijn eigen blog (onder de link hierboven) over:

Ten eerste omdat de regering met dit voorstel ruiterlijk lijkt te erkennen dat de manier waarop het land nu met covid-19 noodmaatregelen en noodbevelen wordt geregeerd eigenlijk niet door de beugel kan: de beperkingen (met name van wezenlijke grondrechten) gaan té ver en schuren/strijden met het recht – zo stelde ook de Raad van State in zijn voorlichting vast ((Voor­lich­ting over grond­wet­te­lij­ke as­pec­ten van (voor)ge­no­men cri­sis­maat­re­ge­len 25 mei 2020).
(Ten tweede, red) Op de schuldbekentenis volgt echter geen berouw of boetebesef; het Ontwerp levert ons mogelijk voor een lange periode uit aan bestuur per ministersdecreten. Dat past niet in een democratische rechtsstaat, en dat staat ook haaks op ons grondwettelijke systeem en de waarden en beginselen die in dat systeem zijn verankerd.

Dat men deze wet in regeringskringen ziet als een uitgelezen kans om de klimaathoax en de energietransitie door te drukken – hetgeen ook indirect al geregeld in diverse media is verkondigd en bovendien het karakter waarmee dat wordt ‘gemanaged’ het meest kenmerkt – maakt deze manoeuvre des te angstwekkender. Welke nieuwe verplichtingen zal Nederland aan het eind van de inzet van de Noodwet allemaal zijn aangegaan? Het minste dat je in een democratie verwachten mag is dat dit preventief door de Kamer wordt geadresseerd, en dat er geen verder nieuw beleid wordt geëntameerd zonder dat zij daarmee instemmen kan. Daarop lijkt het niet. Het argument dat de klimaatverandering geen uitstel velen kan is de facto al door minister Wiebes onderuit gehaald, dus dat is hier zeker als smoes niet geldig.

Voermans concludeert:

Dit Ontwerp Tijdelijke wet  maatregelen covid-19 gaat véél te ver en overtreedt de constitutionele (grondwettelijke) normen alsook de huisregels die de rijksoverheid zelf hanteert voor het opstellen van regels (de zogeheten Aanwijzingen voor de regelgeving) met voeten. Die huisregels – opgesteld door de minister-president en verbindend als beleidsregels – drukken uit wat de belangrijkste democratische rechtsstatelijke normen zijn voor het vaststellen van regels en geven die handen en voeten.

Zelf redeneer ik simpeler: aangezien de Grondwet geen voorzieningen kent haar tijdelijk op deze wijze buiten werking te stellen is dit grondwettelijk eenvoudig niet geoorloofd. Hier wreekt zich opnieuw het ontbreken van een Constitutioneel Hof in Nederland. Ook al zal de animo daarvoor door de recente beslissingen van het Duitse Constitutionele Hof in Karlsruhe niet groter zijn geworden.

Staatkundige controle
Formeel zijn beide Kamers daar in Nederland de aangewezen gremia voor. Maar niet alleen is dat een geval van de slager die zijn eigen vlees keurt, maar tevens zijn dit politieke instituten met alle onwenselijke gevolgen die daarbij kunnen horen. Het doordrukken van de klimaathoax zou bijvoorbeeld voor GroenLinks in de Eerste Kamer voldoende argument kunnen zijn de Noodwet te accepteren, want ook politiek is handel: een koe een koe, een woord een woord.

Technisch komt het neer op de grondwet afschaffen met de kleinst mogelijke meerderheid, wat tot de meest bizarre elementen van het Nederlandse staatsbestel moet worden gerekend, dat toch al uitblinkt door vreemde restanten van middeleeuwse constructies (zoals bijvoorbeeld de Raad van State is).

Bovendien schept het een onwenselijk precedent, waarbij het risico is dat de gevraagde normen om een dergelijke wet in te voeren aan erosie onderhevig zullen zijn. Weerwoord dat dat niet gebeuren zal is zinloos; op een dag gebeurt dat eenvoudig.

Wat dit extra dubieus maakt is het tijdstip waarop de regering hiertoe wil overgaan, en dat de wet voor een jaar wordt voorgesteld, zonder clausules die bepalen wanneer eerdere intrekking kan plaatsvinden. Zoals hierboven al gememoreerd over het tijdstip is dat het mosterd na de maaltijd is – Corona lijkt voorbij.

Hongarije
Een ander dubieus punt is de manier waarop ook de Nederlandse regering eerder dit jaar lippendienst bewees (rechts) aan een dergelijke wet in Hongarije toen het EUP daar stampij over maakte. Eind maart. Hongarije voerde die weet door zonder zich verder iets van kritiek aan te trekken, maar trok hem vervolgens vorige maand al ruim voor het einde van de crisis weer in:

De Hongaarse regering zal op 26 mei een voorstel indienen bij het parlement om de speciale noodbevoegdheden in de Corona-crisis te beëindigen. Dat zei de stafchef van premier Viktor Orbán volgens de Hongaarse televisie.

Ook in Hongarije werd geen einddatum in de wet opgenomen. Als ik het stuk van Voermans goed las, zal de Nederlandse Noodwet na een jaar kunnen worden verlengd door de regering, zonder tussenkomst van het Nederlandse parlement. [1]

NL2021 kaltgestelt
Dat zou ook de verkiezingen van maart 2021 eigenlijk overbodig maken, aangezien het nieuwe parlement niets mag tot de regering besluit haar bevoegdheden terug te geven – een fundamenteel minder democratische situatie dan de wetgeving in Hongarije te zien gaf.

Gaan we daarover de EU horen? Hoogst onwaarschijnlijk: Frenske Timmermans zal maar al te blij zijn dat in ieder geval in één EU-lidstaat zijn klimaatplannen worden gesteund.

Samenvattend: de invoering van noodwetten als de nood aan de man is is al dubieus genoeg in de Nederlandse context – een Noodwet als deze invoeren nadat de crisis feitelijk als voorbij wordt beschouwd grenst aan een staatsgreep.

---

1. Dit is een Godwin, maar deze constructie doet onplezierig sterk denken aan het beruchte artikel in de Duitse grondwet van Weimar, waarmee de Duitse president door de noodtoestand uit te roepen onbeperkte dictatoriale bevoegdheden kreeg.