‘Gemeenten moeten weer ruimte krijgen voor politiek’

 Gemeenten moeten voornamelijk landelijk beleid uitvoeren. 



‘Gemeenten moeten weer ruimte krijgen voor politiek’

Douwe Jan Elzinga (70), hoogleraar staatsrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen, veranderde van mening over de werking van het gemeentebestuur.

Arnout le Clercq  7 februari 2020, 

Oude standpunt 

‘Het politieke stelsel voor gemeenten is voldoende toegerust om de taken van de overheid uit te voeren en tegelijkertijd politiek te bedrijven. Rond de eeuwwisseling hebben we met de Staatscommissie Dualisme en Lokale Democratie, waarvan ik voorzitter was, het politieke stelsel van de gemeente hervormd.

‘De gemeente kreeg er destijds zo veel taken bij dat je die taken ook politiek moest maken, was de gedachte. Dus maakten we een tweedeling tussen gemeenteraad en wethouders, die bijvoorbeeld ook bestaat tussen de Kamer en het kabinet. De gemeenteraad bestaat uit volksvertegenwoordigers die in de openbaarheid treden, debatteren en politiek bedrijven. Zij controleren de wethouders, die het beleid uitvoeren.

‘Dit was niet alleen bedoeld om de lokale democratie te versterken, waarbij inwoners echt iets te kiezen hebben, maar ook om een vormende invloed op burgers te hebben. Want als je van dichtbij kunt zien hoe politiek wordt bedreven en beleid tot stand komt, krijg je een beter beeld van hoe dit op provinciaal en landelijk niveau werkt.

‘Een belangrijke voorwaarde is natuurlijk dat de gemeenteraad echte keuzevrijheid heeft, en een enigszins vrije beschikking over het budget.’

Kantelpunt

‘De afgelopen twee decennia heeft de gemeente er zo veel taken bij gekregen dat de ruimte om politiek te bedrijven ernstig is beperkt. Gemeenten moeten voornamelijk landelijk beleid uitvoeren. Deze ontwikkeling is een soort veenbrand, die langzaam het politieke stelsel van gemeenten erodeert. En er komen alleen maar meer taken bij. Je kunt het zo gek niet bedenken of gemeenten moeten het inmiddels uitvoeren: van bijstand tot jeugdzorg tot de energietransitie.

‘Dit komt grotendeels door de ministeries, die de gemeente meer als een uitvoerende instantie dan als een politiek orgaan zien. Dit is geen kwade opzet. Ze hebben er doorgaans geen verstand van hoe een gemeente precies in elkaar steekt, of wat het belang is van een gemeente die politiek bedrijft. Doelmatigheid is volkomen dominant. Dat is ook begrijpelijk: ruimte voor politieke verschillen zit de uitvoering in de weg. Daar houden ze niet van.

‘Ondertussen zitten we met een stelsel waarvan we zeggen dat er ruimte is voor verschil en dat de gemeente politieke macht heeft, terwijl het tegendeel waar is.

‘Ik kom veel in gemeenteraden en geef ook trainingen aan raadsleden. Wat je daar ziet, is frustratie. Dit zijn mensen die met een bepaald doel of ideaal de lokale politiek zijn ingegaan, om iets te betekenen voor hun gemeente. Na twee jaar komen ze erachter dat ze in het verkeerde toneelstuk zitten en alleen maar taken moeten uitvoeren. Dan moet iemand zich gaan bezighouden met zaken als kinderpsychiatrie, terwijl diegene dat niet kan en niet wil.

‘Jeugdzorg is een goed voorbeeld. Daarvan dacht de overheid dat de gemeenten dit beter konden en bovendien met minder budget vanwege de schaalverkleining. Maar nu zijn de tekorten zo opgelopen dat veel gemeenten praktisch failliet zijn. Deze tekorten worden deels overgeheveld naar de burger door hogere belastingen, maar nemen ook een hap uit het steeds kleiner wordende budget dat gemeenten vrij kunnen besteden.

‘Gemeenten hebben zo een januskop gekregen: burgers krijgen het idee dat ze met hun stem invloed uitoefenen op de lokale politiek, terwijl de gemeente voor meer dan 70 procent – en dat wordt alleen maar meer – beleid van de overheid uitvoert. Dat heeft met politiek weinig te maken. De lokale autonomie is niet meer substantieel en dat zorgt ook bij burgers voor frustratie.’

Nieuwe standpunt

‘De taken van de Nederlandse gemeenten moeten worden herverdeeld. En iemand met verregaande bevoegdheden, zoals de minister van Binnenlandse Zaken, moet hierop toezicht houden. Je kunt bij een taak voor de gemeente als criterium stellen: kan deze taak worden gepolitiseerd? Is er sprake van vrije keuze en budget? Oftewel: kunnen raadsleden hierover debatteren en een politieke invulling geven aan het uitvoeren van de taak?

‘Zo niet, dan kun je dat overlaten aan een vorm van functioneel bestuur, zoals we doen met onze waterhuishouding en de waterschappen. Dat zijn mensen die er verstand van hebben en het leuk vinden. Het is niet ondenkbaar dat je iets als jeugdzorg ook op zo’n manier laat uitvoeren.

‘Het is ook mogelijk de gemeenten géén politieke speelruimte te bieden. Dan kun je ook de gemeenteraadsverkiezingen afschaffen. Of dit wenselijk is, is een ander verhaal. Maar wees in elk geval duidelijk en maak bewust beleid.

‘Nu zal het stelsel alleen maar verder eroderen. Dat zul je opnieuw zien bij de energietransitie naar aardgasvrije wijken. Van minister Eric Wiebes mogen de gemeenten een energieplan bedenken. Dat klinkt als keuzeruimte. Maar het gaat om ‘een inventarisatie van voorkeuren’, aldus Wiebes. Straks moeten die gemeenten een beleid gaan uitvoeren dat landelijk is bedacht. Bottom-up wordt zo vanzelf weer top-down.’

Het effect

‘Ik ben begonnen instanties deze standpunten voor te leggen, om de geesten rijp te maken voor verandering. En er is steeds meer oog voor het probleem. De staatscommissie-Remkes erkende dit onlangs ook. Er is een goede kans dat de wet op decentralisatie die eraan komt, ook aandacht zal besteden aan de problemen. Bijvoorbeeld door middel van een toetsing van gemeentetaken en iemand met verregaande bevoegdheden om in te grijpen. 

‘Wat dat betreft ben ik optimistisch. Mits dit gebeurt met een goede analyse. Maar dat er iets moet gebeuren, is evident. De werkelijkheid is onder ons politieke stelsel vandaan gelopen.’