Rechtsstaat? Overheid is helemaal niet zo betrouwbaar

Als iemand u voorstelt uw spaargeld te investeren in een lapje grond in – bijvoorbeeld – Burundi of Venezuela, dan bedankt u waarschijnlijk vriendelijk. Deze landen staan immers bepaald niet bekend om hun veilige investeringsklimaat, schrijft Geerten Waling. Zonder stevige rechtsstaat om corruptie in te dammen en een veilige markt te garanderen, kunt u uw grond van de ene op de andere dag verliezen aan jaloerse buren of een inhalige burgemeester. 

Gelukkig behoort Nederland tot de landen die het beste scoren op ‘rechtsstatelijkheid’. 

Toch zijn er zorgen: ook de Nederlandse overheid blijkt niet zo betrouwbaar. Een ‘rechtsstaat’, zo leert iedere student rechtsgeleerdheid, betekent dat de overheid is ‘gebonden aan het recht’. De staat mag dus niet zomaar willekeurig burgers of bedrijven voortrekken of benadelen, mag geen wetten invoeren met terugwerkende kracht, moet zorgen voor onafhankelijke rechters, enzovoort. Een goede rechtsstaat is, kortom, een voorspelbare staat – een staat waarop particulieren en ondernemers kunnen vertrouwen. Dat is essentieel. Vertrouwen. 

Is de staat nog wel zo betrouwbaar? 

Maar de vraag dringt zich op: is de staat nog wel zo betrouwbaar? Laten we dat vooral niet vragen aan de vissers, die zich jaarlijks moeten voegen naar weer andere visquota en absurde regels zoals de ‘aanlandplicht’ – het aan wal brengen van nutteloze bijvangst die gewoonlijk terug de zee in gaat. En zeker vragen we het niet aan de pulsvissers die, in samenspraak met het ministerie, 30 miljoen euro investeerden om duurzaam en milieuvriendelijk te kunnen vissen, maar die nu, na een verbod door de Europese Commissie, opzien tegen een miljoenenverlies. 

Laten we het ook maar niet vragen aan al die gedupeerden van het ‘Programma aanpak stikstof’, waarvan al sinds 2012 bekend was dat het niet voldeed aan een Europese richtlijn, een conclusie die de regering negeerde. De veeboeren op het Malieveld, vorige week, hadden al genoeg reden om de overheid te wantrouwen. Zo gaan veel van hun investeringen in hypermoderne stallen – vanwege de opheffing van de melkquota in 2015 – in rook op, doordat het ministerie te veel fosfaatrechten blijkt te hebben uitgedeeld. Oeps. 

En dan zijn er ook nog al die boeren die we maar liever niet aan het woord laten, omdat ze wel eens een boekje konden opendoen over het gemarchandeer van de overheid met natuurbeheer en ‘natuurcompensatie’, en het beleid rondom grondwaterpeil, wildbeheer en luchtkwaliteit. De Groningers moeten we evenmin vragen naar hun vertrouwen in de overheid, want zij hebben het kastje en de muur al wel twintig keer gezien.

De rechtsstaat vertoont barsten 

Of wat te denken, in andere hoek, van de slachtoffers van de toeslagenaffaire? De Belastingdienst annuleerde van 2014 tot 2016 opzettelijk maar onrechtmatig hun toeslag voor kinderopvang – en bleef ook daarna verbeten doorprocederen – met faillissementen en echtscheidingen tot gevolg. Trots overschreed een ‘cowboy-team’ van topambtenaren de grenzen van de rechtsstaat en richtte menig gezin te gronde. Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt, nota bene van coalitiepartij CDA, trok deze beerput open, maar loopt met zijn Kamervragen vast in de misleidende antwoorden van de verantwoordelijke staatssecretaris van Financiën. Het grondwettelijke informatierecht van het parlement, ook essentieel in de rechtsstaat, blijkt een wassen neus. 

‘De Groningers hebben het kastje en de muur al wel twintig keer gezien’ 

Moeten we het nog hebben over de gepensioneerden, die ondanks de economische voorspoed hun pensioen steeds verder zien slinken? Spaarrentes, rekenrentes, pensioengaten – u kent het. Vooral het ambtenarenfonds ABP zit in grote problemen, omdat sinds 1981 opeenvolgende kabinetten te weinig premie betaalden: een handige bezuiniging, deze ‘greep uit de kas’ door toenmalig CDA-minister Onno Ruding, maar wel op rekening van vele, ooit loyale ambtenaren in ruste. 

De rechtsstaat vertoont barsten. Dit zijn slechts enkele voorbeelden. Als de misstanden niet worden aangepakt, slachtoffers niet gecompenseerd en verantwoordelijken niet gestraft – dan is het gezag zijn geloofwaardigheid kwijt. Hoeveel burgers hebben nu al hun vertrouwen in de overheid verloren? 

De staat eist gehoorzaamheid aan de wet, vaak met harde hand, maar blijkt al te vaak zelf een onbetrouwbare partner. 

Elsevier